Diyarbakır Şehir Surları, Kapıları ve Kuleleri

Diyarbakır surları (Dış Kale) eski şehirdeki diğer anıtların çoğu gibi yerel volkanik bazalttan inşa edilmiştir. Bu koyu renkli taş, Diyarbakır'ın eski kenti (Âmid) boyunca o kadar çok kullanılmıştır ki, 16. yüzyılın sonuna kadar şehir bazen “Kara Âmid” olarak anılırdı.

Sur sistemi başlangıçta bir iç ve bir dış duvardan oluşuyordu, ikincisi değişen genişliklerde bir hendekle çevriliydi. İranlı yazar Nasır-ı Hüsrev (11. yüzyıl) dış sur ve bağlantılı şehir kapılarının bir tanımını yapmıştır;1 günümüzde bu duvar yalnızca kalenin kuzeydoğusunda görülebilmektedir. Dış surların, Eyyubi hükümdarı el-Melik el-Kamil (Melik Kâmil) tarafından MS 1232'de şehrin ele geçirilmesinin ardından yıkıldığı ileri sürülmektedir.2

İç duvar nispeten iyi korunmuştur. 10–12 m yüksekliğinde ve 3-5 m kalınlığındadır; 82 burç, dört ana portal ve bir dizi yan kapısı vardır. Dört ana portal kabaca doğu-batı ve kuzey-güney eksenlerinde yer alır ve Roma dönemi kentinin Cardo ve Decumanus Maximus'una karşılık gelir. Bunlar:

• Kuzeyde Dağ Kapı (eski adları 'Harput', 'Bab-ı Cebel', 'Ermeni' ve 'Kurtuluş'tur; bkz. genel görünüş): Bu kapı iki yuvarlak burç arasında yer alır; portal kavisli pilaster ile çerçevelenmiştir. Kapıda ve yanındaki burçlardaki yüzeylerde üçü Yunanca ve biri Latince olmak üzere çok sayıda yazıt vardır (bkz. Doğu burcundaki Yunanca yazıt). Ayrıca hayvanları betimleyen çok sayıda kabartma bulunur. Özellikle batı burcundaki nişi çevreleyen aslanlar ve doğu burcunda karşı karşıya gelen kedigiller ve kuşlar dikkat çeker.
• Batıda Urfa Kapı (eski adları 'Rum' ve 'Halep'tir; bkz. genel görünüş): 20 m yüksekliğinde iki heybetli kule ile çevrili bu kapının üç portalı vardır: ortada büyük kemerli bir giriş ve, kuzey ve güneye açılan daha küçük dikdörtgen kapılar. Kuzey portalının üzerindeki yazıtta belirtildiği gibi, kapı Artuklu Muhammed tarafından 1183-84'te yeniden inşa edilmiştir. Yazıtın altında, bir öküzün boynuzları üzerinde duran bir kartalı betimleyen çarpıcı bir kabartma vardır. Bu kompozisyonun Anadolu'da hayatta kalan tek örneğidir, ve kartalın temsil ettiği (olumlu) niteliklerin öküz tarafından temsil edilenlere karşı zaferini simgeler.3 Ayrıca, tamamen demir parmaklıklardan yapılmış kuzey portalının kapısı da dikkat çekicidir (bkz. genel görünüş).
• Güneyde Mardin Kapı (eski adıyla “Tell/Tepe“; bkz. genel görünüş): Mardin Kapının üç orijinal girişinden bugün sadece doğudaki girişi ayaktadır. Kapının üzerinde ve doğu burcunda Abbasi Halifesi el-Muktadir'in 909-10 tarihli yazıtları vardır. Kapının doğu ve batısındaki duvarlarda Dağ Kapı'da olduğu gibi hayvan kabartmaları bulunmaktadır.
• Doğuda Yeni Kapı (eski adları 'Dicle' ve 'Şatt'; bkz. genel görünüş): Yeni Kapı, Dicle Vadisi'ne bir rampa ile erişim sağlıyordu. Vadinin oluşturduğu doğal koruma nedeniyle, tahkimat sisteminin bu bölümünde kulelerin aralıkları daha uzun tutulmuştur.

Mardin Kapı yakınında bulunan Keçi Kulesi (49. burç), surun 82 burcundan belki de en dikkat çekicisidir. Ayrıca Ulu (Evli) Beden Kulesi (29. burç; bkz. iç ve dış genel görünüş) ve Yedi Kardeş Kulesi (37. burç;bkz. iç ve dış genel görünüş) heybetli yapılardır. Güneybatıda, Urfa ve Mardin Kapıları arasında yer alırlar ve Artuklu al-Malik al-Salih Nasreddin Mahmud (MS 1200/1–1222/23) tarafından yaptırılmıştır. Bu dairesel burçlar sadece boyutlarıyla (25 m'den büyük çapta) değil, aynı zamanda benzer şekilde düzenlenmiş cephelerinin dekorasyonuyla da dikkat çeker. Her iki kuleye de, onları çevreleyen ve simetrik olarak tasarlanmış, figürlü kabartma kompozisyonlarla kesintiye uğrayan, anıtsal yazıtlar hakimdir.

Ulu Beden Kulesi'nde yüksek kabartmalı, iki yanında iki kanatlı sfenks bulunan çift başlı bir kartal, bir yarık pencere ve mukarnas işlemeli bir kornişin altına merkezi biçimde yerleştirilmiştir. Yazıtın altında iki kedigil betimlenmiştir, ve yukarıdaki sfenkslerle hizalanmıştırlar. Uzun yazıtın her iki ucunda da kuyrukları ejder başlarıyla biten kanatlı aslanlar görülmektedir. Tüm bu figürler ayrı ayrı belirlenmiş nişlere yerleştirilmiştir. Yedi Kardeş Kulesi'ndeki kompozisyon da buna benzerdir. Burada çift başlı bir kartalın iki yanında, yüzleri dönük resmedilmiş iki kanatlı aslan vardır. Batı aslanının kuyruğu bir ejderha kafası şeklini almıştır.

Ayrıca, her ikisi de Malik Şah (MS 1072–1092) tarafından yaptırılan, daha küçük ancak eşit derecede ilginç olan iki Selçuklu kulesinden (28. ve 38. burçlar: “Selçuklu Burcu” ve “Melikşah Burcu”) de bahsedilmelidir. Dekoratif programları, tek veya çift başlı kartallardan, karşı karşıya diz çökmüş boğa çiftlerinden, kuşların yer aldığı hayvan dövüşlerinden ve dikkat çekici olarak, oturan çıplak bir kadın tasvirinden oluşan figüratif unsurları yazıtlarla birleştirir. Bu kompozisyonlar, Melik Şah'ın muzaffer gücünü Diyarbakır'a barış getirici olarak yansıtmak için tasarlanmış ayrıntılı bir ikonografik programın parçası olarak yorumlanmıştır.4

İç Kale, surlarla çevrili şehrin kuzeydoğu ucunda yer alır ve Dicle Nehri'ne bakar. Bu alanın kuzeybatı kesiminde Virantepe5 adlı bir höyük yükselir; bu höyüğün kazısı, yine el-Malik al-Salih Nasreddin Mahmud'a atfedilen, oldukça detaylı ve dekoratif bir kraliyet sarayının kalıntılarını ortaya çıkarmıştır. Sarayda, çok renkli sırlı çini ve çok renkli mozaikler kullanılmıştır. İç kalenin diğer önemli özellikleri, iki heybetli kulesiyle anıtsal batı kapısı (Saray Kapı) ve büyük sivri kemerden oluşan, savunmadan ziyade tören amaçlı kullanıldığı anlaşılan güney kapısıdır.

• 1. Bkz. Thackston 2011, 10.
• 2. Beysanoğlu 1987, 140.
• 3. Öney 1992, 51. Ayrıca, Gierlichs (2016, 55–56) buradaki kabartmayı, önceki yüzyılda Malik Şah’ın kulelerine dayanan bir yaklaşımla, hükümdarların duvarlardaki imgeleri 'siyasi propaganda' olarak kullanmalarının bir başka örneği olarak yorumlamaktadır (bkz. metnin devamı); bu durumda imge Eyyubilerin ve Artukluların Diyarbakır'ı alışını simgelemektedir.
• 4. Gierlichs 2016.
• 5. Höyüğün adı Virankale olup, kaya oluşumunun kendisi kaynaklarda Fıs (veya Fis) Kayası olarak geçmektedir.