MEDIA CENTER FOR ART HISTORY, DEPARTMENT OF ART HISTORY AND ARCHAEOLOGY

Şeyh Şems Türbesi

Alan Bilgisi

Şeyh Şems'in türbesi, kuzey Irak'taki Laliş vadisi boyunca inşa edilen sayısız kutsal yapıdan biridir. Yapı, daha sonra Yezidi güneş tanrısı ile özdeşleştirilen, 12. yüzyılda yaşamış bir azize adanmıştır. Şeyh Adī'nin merkezi tapınağının güneybatısında, Kaniya Spi'nin hemen yokuş yukarısında konumlandırılmıştır. Azizin ölümünden kısa bir süre sonra yapılmış olduğu düşünülen türbe, Laliş'in en hürmet gösterilen türbeleri arasındadır. Her sene yapılan Cemaat Bayramı (Cejna Jema'iyye) sırasında bu türbede bir boğa kurban edilir.1

  • 1. Kurban, bu bayramın beşinci gününde türbenin önündeki giderde gerçekleşir (Açıkyıldız 2010, 105-106). Yazın Kırk Günü Bayramı adı verilen şenlikte yine bir boğa kurban edilir (Chilê Havinê; a.g.e., 110).
Öne çıkanlar

Dome

and Surrounding Area

Upper Terrace

Batı Avlusu

Avlu: Türbenin Ön Odasına Giriş

Avlu: Malik Naser Dīn’in Türbesine Bakış

Ek Görseller

Genel Görünüş

Şeyh Şems'in türbesine vadiden, Şeyh Adî'nin mabedinden çıkan merdivenlerle ulaşılır. Açık bir avlu ile çevrili olup, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir planı vardır. Doğu tarafından, 1990'larda yapılmış bir vestibülden binaya girilir.1 Bu giriş, üzerinde Arapça yazıt bulunan üçgen alınlıklı basit bir kapıdan girilen Malik Naser Din'in küçük türbesinin bitişiğindedir.2 Avlunun batı tarafında, basık kemerli alçak bir portal ile yapının ana bölümüne giriş yapılır. MAH ekibinin belgeleme çalışmaları sırasında, yakın zamanda kutlanan bir festival için kemer çiçekler ve renkli boyanmış yumurta kabukları ile kaplanmıştı.3

Kemerli kapı, yapının kuzey cephesinde yer alan doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen, beşik tonozlu bir odaya açılmaktadır. Bu oda türbenin en eski kısmına bitişiktir: batıda, kuzeydeki odadan bir pencereden görülebilen Şeyh Şems'in gömü odası ve doğuda bir ön oda bulunur. Kuzeydeki odadan kemerli kapıdan bir basamakla girilen ön oda kabaca kare planlı ve beşik tonozludur. Batı duvarında yer alan alçak bir kapı mezar odasına açılmaktadır. 1940 yılında Laliş'i ziyaret eden Ethel S. Drower, bu duvardaki birkaç oymaya dikkat çekmiştir: Kapının üzerinde oyulmuş konik bir kubbe ile çevredeki taşlardaki astral semboller ve diğer motifler.4 Bu oymalar günümüze ulaşmadığından bu odanın tadilat gördüğü düşünülür. Mezar odası da kabaca kare planlıdır ve Şeyh Adî'nin türbe odasında olduğu gibi tepesinde bir kubbe bulunur.

Türbenin düz çatısına çıkılabilmektedir (bkz. genel görünüş). Bu terastan, mezar odasını örten konik kubbeyi yakından görmek mümkündür. Kubbenin tabanın en alt sırası kare, sonraki sıra sekizgen ve üstteki ikisi yuvarlaktır. Koninin zirvesindeki altın top ile 32 kiriş ilahi güneşin, şems, ışınlarına atıfta bulunur. Ayrıca terastan bakıldığında benzer kubbeleri olan Şeyh Adī'nin tapınağı ve vadiye doğru manzara görülebilmektedir.

  • 1. Açıkyıldız 2010, 164.
  • 2. Drower (1941, 163) bu türbenin eski halini tasvir etmiştir.
  • 3. Bu ritüel, Nisan ayında Yeni Yıl (Serê Sal) bayramında yapılır; süslemeler evlerin ve kutsal mekanların kapı girişlerine uygulanır. Laliş'te kutsal yapıları süslemek için kullanılan kil, Zemzem pınarından gelen su ile yapılır. Bkz. Açıkyıldız 2010, 108–109.
  • 4. Drower 1941, 161-162.

Şeyh Şems'in Türbesi’nde yalnızca modern yazıtlar bulunmaktadır:

  1. Ön odanın girişindeki Arapça yazıt: “Şeyh Şems Türbesi, kurtuluş onun üzerindedir.”
  2. Başka bir girişteki Arapça yazıt: “Bab el-Şemsani'nin Türbesi'ne.”
  3. Külliye içindeki bir odanın yapımını kayıt eden Arapça yazıt: “Bu oda, Merza Hacı el Murabi ve oğulları tarafından 15 Eylül 2007 tarihinde yaptırılmıştır.”
  4. Külliye içindeki küçük türbenin adını gösteren Arapça yazıt: “Malik Naser Din Türbesi.”

 

Şeyh Şems'in (tam adı: Hasan ibn 'Adī Şems ad'Din) hayatı hakkında çok az şey bilinmekle beraber Şeyh 'Adī MS 12. yüzyılda vaaz vermek için Laliş’e geldiğinde onun da orda olduğu söylenmektedir. Yezidi topluluğunun lideri olarak babası Ezdina Mir'in yerine almıştır. Kendisi sonradan tanrılaştırılıp—her yıl Şeyh 'Adi'nin türbesinde toplanarak yılın gidişatına karar veren yedi melekten biri olmuştur—güneş tanrısı ile özdeşleştirilmiştir.1 Farklı Yezidi tapınaklarında Şeyh Şems'e adanmış beş türbe vardır.2

MAH tarafından Laliş vadisinde belgelenen yapının kronolojisi tam olarak bilinmemektedir. Binanın çekirdeği—ön oda ve türbe—muhtemelen 12. yüzyılda yapılmış, kuzey salonu ve diğer ekler sonradan inşa edilmiştir. Yapının ana bölümü de 1940'lardan beri tadilattan geçmiştir ve 20. yüzyılın başlarındaki gezginlerin tarif ettiği türbeden farklı haldedir (daha fazla bilgi için bkz. “Eski Yayınlar”).

  • 1. Şeyh Şems'in ilahi yönü için bkz. Victoria Arakelova, “Three Figures from the Yezidi Folk Pantheon,” Iran and the Caucasus 6 (2012): 57–73.
  • 2. Açıkyıldız 2010, 166.

Şeyh Şems'ın türbesi, 19. ve 20. yüzyılların başında Laliş tapınağını ziyaret eden gezginler tarafından tasvir edilmiştir: Austen Henry Layard (1840'ların ortası), Cecil J. Edmonds (1930'lar/1940'lar) ve Ethel S. Drower ( 1940).1 Sonuncusu, türbenin kapısında günümüzde korunmamış çeşitli özellikleri listeler: bir yıldız, hilal ve konik çıkıntı oymalar, ve kapının sağında bir yılan figürü. Laliş tapınağını ziyaret eden ilk fotoğrafçıların çoğu, Şeyh Adī'nin tapınağını belgelemişlerdir. Şeyh Şems'in kubbesi 1950'de Wilfred Patrick Thesiger tarafından fotoğraflanmıştır (Bkz. tarihi fotoğraflar).

  • 1. Layard 1849 (1): 289–290; Edmonds 1967, passim; Drower 1941, 161-162.

Açikyildiz, Birgül. 2010. The Yezidis: The History of a Community, Culture, and Religion. London: Tauris.

Drower, Ethel S. 1941. Peacock Angel. London: J. Murray.

Edmonds, Cecil J. 1967. A Pilgrimage to Lalish. London: Royal Asiatic Society.

Layard, Austen Henry. 1849. Nineveh and Its Remains. 2 vols. London: J. Murray. 

İçerik
Matthew Peebles and Helen Malko (2021)