Mor Gabriel Manastırı, Kartmin

Manastır kompleksinin dokusunu daha iyi anlamak için içerideki yapıları iki gruba ayırmakta fayda vardır. İlk grup, MS 4. yüzyıldan 6. yüzyıla kadar uzanan, zemin seviyesinde veya altındaki tüm binaları içerir. İkinci grup, 20. yüzyılın ortalarında ve sonrasında inşa edilmiş yapılardan ibarettir.

MS 4.-6. yüzyıllara tarihlenen yapılar:

Manastırdaki en eski yapılar ana kilise (Mor Gabriel Kilisesi), bitişik odalarıyla beraber Theodora Kubbesi, batısındaki koridor, kript (Beth Kadiş) ve bitişik odalarıyla Meryem Ana Kilisesi’dir. Diğer antik yapılar—Mor Gabriel Kemerleri, Mısırlılar Kubbesi ve Büyük Sarnıç—manastır kompleksinin dışında yer almaktadır.

Mor Gabriel Kilisesi, MAH ekibinin Haziran 2015'te manastır kompleksini belgelediği esnada restorasyon çalışmaları için erişime kapatılmıştı. Ancak yapı Gertrude Bell ve Hans Hollerweger tarafından ayrıntılı olarak kayıt altına alınmıştır.1 Kilise bir narteks ve nef, üç mabed ve üç mezar odasından oluşmaktadır. MS 512 yılında İmparator Anastasius'un yardımıyla yaptırılan narteks, batıda yer alır ve üzeri kiremit kaplı kalkan çatı ile örtülüdür. Narteksten, beşik tonozlu geniş bir alana yayılan nefe bir kapı ile geçilir; güney duvarındaki küçük pencereler nefe ışık girmesini sağlar. 8. yüzyıla tarihlenen yazıtlı büyük bir taş levha, bir zamanlar nefin ortasında bir kürsü olarak durmaktaydı (günümüzde Theodora Kubbesi'ne yerleştirilmiştir).

Neften üç kapı ile, her biri birer sunak içeren üç beşik tonozlu mabede geçilir. Merkezi mabedin kalın duvarı kavisli bir apsis olarak şekillendirilmiştir ve kilisenin ana sunağı burada bulunur. Bu mabedin zemini ve tonozları mozaiklerle döşenmiştir. Taban mozaiği sadece iri taşlardan oluşurken, tonoz mozaiği daha ayrıntılıdır: merkezinde altın bir zemin üzerine yerleştirilmiş etrafı ışık huzmeli  bir haç bulunur; dört köşenin her birinde, gövdesi iki bezemeli bölgeye ayrılmış çift kulplu bir vazodan sarmaşıklar çıkmaktadır. Üç şerit, kemeri çevreler: birincisi, üç renkte işlenmiş çatallı bir desen, ikincisi, her biri içinde beyaz bir nokta olan bir dizi içi boş, sekiz köşeli yıldız ve üçüncüsü, birbirinden üç mücevherden oluşan bir çapraz bantla ayrılmış bir dizi eşkenar dörtgendir. Bezemenin benzerlerine bazı erken Bizans mozaiklerinde rastlanır. Odanın güney ve kuzey duvarlarında, tonoz altında da mozaik parçaları bulunmaktadır. Yerel inanışa göre, bir zamanlar tüm kilise mozaiklerle bezeliydi ve Timur mabeddeki bu küçük bölüm dışında hepsini yok etmiştir. Güneydeki mabedin doğu duvarında dikdörtgen bir niş vardır. Üçüncü mabedde küçük bir kapı, içerisinde sunak bulunan bir mezar odasına açılmaktadır. Batıda ise, tamamen karanlık olan ve sadece içinden eğilerek geçilebilecek kadar dar bir kapıyla girilebilen iki mezar odası daha vardır.

Mor Gabriel'in avlusuna açılan bir kapının karşısında Theodora Kubbesi olarak bilinen büyük bir sekizgen oda bulunur. Bu dikkat çekici yapının sekiz cephesinin her birinde dikdörtgen kemerli büyük birer niş yer almaktadır. Kemerlerin üzerinde, yaklaşık 10.5 m çapında, tuğla ve taştan sığ kubbeler yükselir. Kubbe dışarıdan görünmemektedir; binanın dış cephesi düz çatılı kare blok görünümündedir. Mevcut yapı MS 6. yüzyıla tarihlenmektedir ve vaftizhane olarak kullanılmıştır. Daha önce bahsi geçen taş levha bu yapının ortasında durmaktadır; burada, manastırın ekmeğini hazırlamak için bir masa olarak kullanılması, binanın bir zamanlar mutfak olarak da işlev gördüğünü düşündürür. Levha üzerindeki Süryanice bir yazıt, bunun Ayn Vardolu Zekeriya tarafından yapıldığını ve yerine MS 776/77 yılında yerleştirildiğini belirtir. O tarihten sonra, taş levha, Theodora'nın Kubbesi ile Mor Gabriel Kilisesi'nin nefi arasında yer değiştirmiş olmalıdır (yer ile beraber işlevi de değişmiştir).

Manastır kompleksinin batı ucunda yer alan ikinci bir kilise, Meryem Ana'ya adanmıştır. İki avlunun etrafına yerleştirilmiş iki büyük binayı içerir. Uzun tonozlu bir geçit, Mor Gabriel'in atriyumundan Meryem Ana Kilisesi'nin kuzeyindeki küçük avluya açılır. Bu avlunun batı tarafı boyunca tonozlu bir revak vardır ve buradan kiliseye bir kapı ile geçilir. Bazilika formundaki kilisenin içi üç bölüme ayrılmıştır; nef ve koridorlar üzerinde birbirine paralel üç beşik tonoz bulunur. Kemerlerin altında, kuzey tarafında, bazı keşişlerin mezarlarının bulunduğu Beth Kadiş ('Azizler Evi') olarak bilinen mahzene küçük bir kapı ile geçilmektedir.

Mor Şemun'a adanmış üçüncü bir kilisenin kalıntıları, kompleksin yakınındadır. Manastırın kuzeyinde de Mısırlıların Kubbesi olarak bilinen yapının kalıntıları bulunur. Bu, dıştan kare şeklinde küçük, sekizgen kubbeli bir odadır. Sekiz cephesinin nişlerinde bazı keşişlerin mezarları bulunur. Kubbe Theodora Kubbesi'ne benzer. Daha batıda, 24 x 20 m2 ölçülerinde üç tonozlu, günümüzde hala kullanılan, Büyük Sarnıç bulunur.2

20. yüzyılın ortalarına ve sonrasına tarihlenen binalar:

Bölgedeki uzun süreli istilalar, savaşlar, kıtlıklar ve zulümler sonucunda Mor Gabriel Manastırı tarihi boyunca birkaç kez yıkılmış ve terk edilmiştir. Yakın tarihte, Mor Gabriel, ve civar manastırlar, 1926'daki Kürt ayaklanmasının ardından yıkıma uğramıştır.3 O tarihten sonra, yeniden tamir görüp yeni binalar eklenmiştir. Eklenenler arasında Mor Gabriel Kilisesi için yeni bir çatının yanı sıra, biri 1971'de, diğeri 1979'da yapılan iki çan kulesi yer almaktadır. Rahibelerin ve okul müdürlerinin ailelerinin ikamet etmesi için, ve derslik ve misafir odaları için, yepyeni bir bina kanadı inşa edilmiştir. Manastırın doğusunda, antik duvarlar üzerine geleneksel teknikler kullanılarak yeni bir tonoz inşa edilmiştir. Son renovasyonlar, Theodora Kubbesi'nin arkasında bulunan odalar ve Meryem Ana Kilisesi'nin altında muhtemel bir mahzen de dahil olmak üzere, yeni antik eserler ve alanların bulunmasına vesile olmuştur.

• 1. Bell 1982, 6–10, 31–35; Hollerweger 1999, 60-91.
• 2. Hollerweger 1999, 67.
• 3. Palmer 1999, 46.