سەنتەری میدیای مێژووی هونەر، بەشی مێژووی هونەر وشوێنەوار

دارە

بەروار

ساڵی 505 زایینی دامەزراوە

بەرواری دۆكیومێنتكردنی پێگەی MMM
بەهاری 2015
جۆری پێگە
قەڵاو شار
گوند
ئۆغوز (تورکیا)
پارێزگا/هەرێم
پارێزگای ماردین (تورکیا)
ميديا
سیما ناسراوەكان

Southern Riverbed

Fluvial Gate & Bridge

ڕێگای ڕووپۆشکراو

بناغەی کۆن و گوندی مۆدێرن

(عەمباری ژێر زەوی)

گۆڕستانی دێرین

وێنە مێژوویەكان

وێنە تەواوكەرەكان

پانۆڕاما

شوێنەواری دارە ئاوێتەی گوندی مۆدێرنی ئۆغوزە لە پارێزگای ماردین لە تورکیا. بە دووری 23 کیلۆمەتر دەکەوێتە باشوری ڕۆژهەڵاتی شارەکە. لە سەرەتای سەدەی 6ی زاییندا ئەم گوندە بچوکە کرا بە پێگەیەکی سەربازی گرنگ بۆ ڕۆمانیەکان لە دژی ئیمپراتۆریەتی ساسانی کە تەنها 18 کیلۆمەتر لە باکوری رۆژئاوای شاری نوسەیبین دوورە. پاشان ناوەکەی ئەم شارە گۆڕا بە ناوی ئیمپراتۆری دەسەڵاتداری ئەو کات، ئاناستاسیۆپۆلیس. ئەم پێگەیە دەکەوێتە نزیك سنوری نێوان چیای تور ئابدین لە باکورەوە و دەشتی میزۆپۆتامیا لە باشورەوە. لەبەر ئەوە هەڵبژێردرا کە پێگەیەکی سروشتی بەرگریکردنی باشی هەبووە، هەروەها نزكە لە جۆگەیەکی بچوکی خابور لەسەر ڕووباری کۆردیس کە شارەکەی کردووە بە دوو بەشەوە. لەگەڵ ئەو چالاکیە کەمەی لە ڕووی بیناسازیەوە هەبووە، ئەم شوێنەوارە وێنەیەکی ناوازەی کۆتاییەکانی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی و سەرەتای دەسەڵاتی بیزەنتینی نیشاندەدات. ئەو تایبەتمەندیە گرنگانەی کە تا ئێستا ماونەتەوە بریتین لە هەندێ پاشماوەی شارەکە و دیواری گەورەی بەرگریکردن و عەمبارێکی گەورەی ئاو، هەروەها گۆڕستانێکی بەردینی دێرینی گەورە. 

شوێنەواری دارە دەکەوێتە نێوان 3 گردەوە کە دوانیان دەکەونە ڕۆژئاوای ڕووبای کۆردیسەوە و یەکێکیان دەکەوێتە باشوری ڕۆژهەڵاتیەوە. (لێرە نەخشەکە ببینە کە لە ساڵی 1911 دروست کراوە). ڕووبەری شارەکە کە 2.8 کیلۆمەترە، تا ڕادەیەك ناڕێکە لەبەر بەرزی و نزمی گردەکان. لەبەر گونجایی بۆ پێگەی سەربازی، دارە ڕێگە بە بینای بەرگری باش دەدا، کە پێکهاتبوون لە دیوارێك کە بە چەند قولەیەك جیا کرابوو. ئەمڕۆ باشترین بەشە پارێزراوەکانی دیوارەکە دەکەونە باکوری ڕۆژهەڵات و باشوریەوە، نزیکی ئەو دەرگایە کە لێیەوە ئاوی ڕووبارەکە دەهاتە ناوەوە و دەڕۆشتە دەرەوەی شارەکە (لە خوارەوە زیاتر ببینە). ئەو شورانەی بە بەردی نەقاڕی دروستکراون و ڕووکارەکەیان بە دوو چین بەردە قسڵی چوارگۆشەی ڕێك ڕووپۆش کراوە نزیکی 4 مەتر ئەستور و 10 مەتر بەرزن. قاتێکی تەنکتر لەسەرەوە لە ئاستی  خاڵی چاودێریەکانەوە دەستپێدەکات و چەند کرانەوەیەکی تێدایە بۆ تیر هاوێشتن کە دیوارەکە بە نزیکی 18 مەتر بەرز دەکاتەوە. ئەم قاتە لە ئێستادا لە هیچ شوێنێکدا نەپارێزراوە، بەلام پاشماوەیەکی بچووك بە درێژایی دیواری باشوور لە هەندێ وێنەدا دەردەکەوێت کە لە سەرەتای سەدەی 20 دا چرکێندراون (وێنە مێژووییەکە لێرە ببینە). قولە بەربڵاوەکانی دیوارەکە چەندین قات بوون و شێوەی پیتی U و لاکێشەییان هەبووە، قولەکان چەندین قاتیان هەبوو و ژوورەکانیش بە تاق داپۆشراوبوون. ژمارەیەك لە قولەکان بە درێژایی پاشماوەی دیواری باکوری ڕۆژهەڵات ماونەتەوە.1  لەگەڵ بازنە سەرەکیەکەدا، پاشماوەیەکی کەمی دیوارەکەی دەرەوە ماوەتەوە.

ڕووباری کۆردیس لە ڕێگای دەروازەیەکی ئاوەوە لە باکوری ڕۆژهەڵاتەوە دەهاتە ناو سنوری پێگاکە (وێنە مێژووییەکە لێرەدا ببینە). دەروازەکە کە 5 کەناڵی شێوە چەماوەی لە خۆ دەگرت چەند بۆشاییەك تێدا هەبوو بۆ دانانی فلتەرێکی کانزایی و بە دوو قولە دورپێچکرابوو. ئاوی ڕووبارەکە بە چەند بەندەرێك لە ناو شارەکەدا ڕێکخرابوو کە لە بەردی چوارگۆشە دروست کرابوون. لە چەند شوێنێکدا پردی بەردین دروست کرابوون بۆ پەڕینەوە. ئەو پردەی کە بە باشترین شێوە پارێزراوە ئێستا دەکەوتە خواروی شارەکەوە بە دووری 60 مەتر لە دیواری باکورەوە. پردەکە بە 3 چەماوەی لە بەرد دروستکراوی نیمچە بازنەیی ڕاگیراوە. چەماوە گەورەکەی ناوەراست 10 مەتر درێژ دەبێتەوە و 5 مەتریش پانە. لە باشورەوە ڕووبارەکە لە دەرچەیەکەوە دەچێتە دەرەوەی شارەکە هاوشێوەی ئەو دەروازەی ئاوەی کە پێشتر باس کرا. بەڵام لێرەدا چەند کرانەوەیەك لەسەر چەماوەکان هەیە تا ڕێگە لە لافاو بگرێت لە کاتی زیادبوونی ئاودا. ئەم دەروازەیە بەشێکی داڕماوە و تەنها 3 لە دەرچەکان لە ڕۆژئەوایەوە ماونەتەوە. ئەو قولەی کە لە ڕۆژئاوای دەروازەکەیە تا ئێستا ماوە. لە کاتێکدا کە قولەی ڕۆژهەڵاتی نەماوە، بەشێك لە قولەیەکی شێوە چەماوە ماوەتەوە کە خۆی بەشێك بوو لە بەستەرەوەی دیوارە بازنەییەکە. بە دووری 15 مەتر لە باشوری دەروازەکەوە دەرچەیەکی چەماوەی تر هەیە کە ڕووبارەکەی پێداڕۆشتووە. 

لە ناو ئەم دیوارانەدا، دارە ببوو بە ناوەندێکی شارستانی ئاڵۆز. جگە لە سەربازگە و کۆگا کە خزمەتی سوپایان دەکرد، نوسەرە کۆنەکان باس لە گەرماوی گشتی و ڕاڕەو و کۆشکێك و چەند کەنیسەیەکیش کردووە. هەروەها باس لە چەند عەمبارێکی ئاویش کردووە کە بەشێکی گرنگبوون لە سیستمی ڕێکخستنی ئاو کاتێك کە ڕووباری کۆردیس وشك دەبوو لە هاویندا. بەڵام لە ئێستادا تەنها بەشێکی بچووکی شارە دێرینەکە بەدەرەوەیە. بەشە دیارەکانی دەکەونە ڕۆژئاوای ڕووبارەکە کە ئەگەری هەیە تەلارە گشتیە سەرەکیەکانی تێدا بووبێت. لە باشورەوە بەشێکی ڕێگایەکی ڕووپۆشکراو کە چەند پایەیەکی لە دەورە بە درێژایی ڕۆژئاوای ڕووبارەکە درێژ بووەتەوە ماوەتەوە. لەوانەیە بازاڕی شارەکەی بە بەشی ڕۆژئاوایەوە بەستبێتەوە. هەندێك لەو ستراکچەرانەی ماونەتەوە لە بەری گردەکەی بەشی باشووری ڕۆژئاواوە لەگەڵ گوندە مۆدێرنەکەدا تێکەڵ بوون. لەگەڵ ئەمەشدا ستراکچەرێکی تر هەیە کە پێدەچێت شوێنی مانەوەی بەرپرسانی سەربازی یاخود ئاینیی بوبێت. دەبێت ئەوەش بوترێت کە زۆرێك لە بینا مۆدێرنەکان لە گوندەکەدا کەرەستەی دووبارە بەکارهاتووی تێدا بەدی دەکرێت کە لە شارە دێرینەکەوە هاتوون.

لە ناو پاشماوە دیارەکانی دارە دا ستراکچەرێك هەیە کە بە گشتی وا لێك دەدرێتەوە عەمباری ئاو بێت (وێنە مێژووییەکە لێرە ببینە).2  ئەم عەمبارە مەزنە دەچێتە ناو لێژی بەشی خوارەوەی گردەکەی بەشی باکور. عەمبارەکە پێکدێت لە 10 ژووری هاوتەریب کە هەریەکێکیان 50 مەتر درێژە و 4 مەتر پانە. بەشە نزمەکانی دیواری ژوورەکان لە ڕایەڵەی بەردەکان داتاشراون، بەڵام بەشەکانی سەرەوە (کە بە شێوەیەکی گشتی داڕماون) لە بەرد و خشتی چوارگۆشەیی جیاواز دروستکراون. یەکێکی تر لە پاشماوە گرنگەکان عەمبارێکی ترە، کە دەکەوێتە باشووری ڕۆژئاوای عەمبارە مەزنەکە نزیك لە دیواری ڕۆژئاوای شارەکە. میچە پارێزراوەکەی چەند تاقێك لەخۆ دەگرێت کە بە بەردی شێوە خاچ دروست کراون (وێنە مێژووییەکە لێرە ببینە).

سێیەم گەورە ستراکچەر دەکەوێتە سەر گردەکەی باشوری ڕۆژئاوا. بینا شێوە سێگۆشەییەکە بە گشتی لە ژێر ڕووی زەویدایە، هەرچەندە بەشی سەرەوەی 3-4 مەتر لەسەر ڕووی زەویەوە بنیات نراوە (نەخشەکە لێرە ببینە). ئەو ڕارەوەی کە بە درێژایی بەشە دیارەکەی هەیە دەچێتەوە سەر داڵانێك کە لێوەی دەچیتە ژوورەوە. ئەمەش دووبارە بەستراوەتەوە بە قادرمەیەك لە ناوەوە کە بە چەند تاقێك ڕاگیراوە. قادرمەکە درێژ دەبێتەوە بۆ هۆڵێکی ژێرزەمینی کە ڕووبەرەکەی نزیکی 23 مەتر بە 15 مەترە (پانۆراماکە ببینە). چوار پایە هەیە کە لە بەردی قسڵی چوارگۆشەیی دروستکراون و هۆڵەکە دەکەن بە دوو بەشی درێژ. هەر بەشێك چەند بۆشاییەکی شێوە گۆیی تێدایە بە باری درێژی. دیوارەکان ڕیزە پایەیەکیان تێدایە کە چەند تاقێکی نادیار پێکدەهێنن و بۆشایی ناوەوە سنوردار دەکەن. لەگەڵ ئەوەی دیبەیتێکی زۆر هەیە لەسەر مەبەستی کاری ئەم بینایە، وەك نازناوەکەی "زیندان" نیشانی دەدات، لە ئێستادا بە گشتی وەك زیندانێك دەناسرێت کە لەم بارەدا بەو کەنیسەیە دەبەسترێتەوە کە کاتی خۆی لەسەری راوەستابوو (تەماشای خوارەوە بکە).3   

پاشماوەی چەندین کەنیسە بە درێژایی شوێنەوارەکە دەبینرێن، گرنگترینیان کە لە سەرچاوە ئەدەبیە دێرینەکانەوە دەناسرێن کەنیسەی گەورە (کاتێدراڵ) و کەنیسەی سانت بارسۆلۆمیوەیە.4  ئەوەی دووەمیان کە باس دەکرێت بەو عەمبارە "زیندان" ژێر زەویەی کە پێشتر باس کرا دەبەسترێتەوە. لەوانەیە ئەو بەشەی کە لە سەرەوەی تاقەکە دەرچووە بە درێژایی ڕووکاری باشوری زیندانەکە تەواوکەری دیوارە لەناوچوەکانی کاتێدرالەکە بێت. لە ئاستی زەویەکەدا بناغەی میحرابێك دیارە لە لای ڕۆژهەڵاتی بیناکەوە و هەروەها کراوەیەك لە لای ڕۆژئاوای. هەروەها لە باکوری ڕۆژهەڵاتیەوە حەوزێك هەیە کە شێوەی خاچێکی لەسەرە. سانت بارسۆلۆمیو کە باس دەکرێت بە بینایەکی نادیار دەبەسترێتەوە کە دەکەوێتە ڕۆژهەڵاتی زیندانە مەزنەکە.5

گۆڕستانە دێرینەکەی دارە لە لای ڕۆژئاوای دیواری ناوچەکەوە بە درێژایی نیو کیلۆمەتر درێژ دەبێتەوە (پانۆراماکە ببینە). لە ناو کانێکی بەردە قسڵدا دروستکراوە کە پێشتر بۆ بنیاتنانی دیواری پارێزەری شارەکە بەکارهێنراون. تا ئێستا زیاتر لە 200 گۆڕ هەژمارکراون. ژمارەیەك لە گۆڕەکان، بە تایبەت ئەوانەی لە ناو تابووتەکانن و شێوەی گۆشەییان هەیە لە سەر قاتی زەمینی دانراون. لە هەموو ئەمانەش سەیرتر بەردێکی "canopy" هەڵکۆڵراوی وەستاوە کە چوار پایەی پێوەیە بۆ ڕاگرتنی میچێکی چەماوە و بە 13 گۆڕ دورپێجکراوە.  

زۆربەی گۆڕەکان ژووری شێوە چەماوەن لە ڕووکاری ستوونیی کانەکەدا هەڵکۆڵراون، هەندێکیان زۆر بەرزن و تەنها بە پەیژە دەیانگەیتێ. زۆرێك لە ڕووکارەکان تایبەتمەندی تەلارسازی لە خۆ دەگرن لە ڕێگای چوونە ژوورەوەیاندا وەك کۆڵەکەی سوچ و تاقی بازنەیی؛ نەخش وهەڵکۆڵراوەکان گەڵاو کاکڵەو خاچی یۆنانی لە خۆ دەگرن و هەندێکیان وێنەی ئاژەڵیان لەسەرە. هەندێك لە گۆڕەکان هەڵکۆڵراوی یۆنانی و سریانیان لە سەرە کە لە ئێستادا زۆربەیان ناخوێنرێنەوە. (هەڵکۆڵراوە یۆنانیەکان مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 6 و 7، و سریانیەکان مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 8 و 9). ناوەوەی گۆڕەکان بە گشتی نزیکی 2 مەترن. زۆرێکیان سادەن و تەنها یەك ژووریان هەیە؛ ئەوانەی تریان بۆشایی زیادەیان تێدایە وەك ژووری بچووك و هەندێك تایبەتمەندی لاوەکی لە خۆ دەگرن وەك تاق. 

گەورەترین و پڕ وردەکاریترین گۆڕ دەکەوێتە ڕۆژئاوای گۆڕستانەکەوە لە کۆتایی ڕێگایەکدا لەناو کانەکەدا (لێرە نەخشەکە ببینە). دەرگای شێوە چەماوە و ئەو پەنجەرەیەی کە بە سەریەوەیەتی دەکەونە ناو چوارچێوەیەکی سێگۆشەیی کە 5.25 مەتر پانە و تاقێکی داخراوی بەسەرەوەیە. ئەو پانێڵەی کە بەم چوارچێوەیە دروستکراوە دیمەنێکی سەیر لە خۆ دەگرێت کە لە دیوارەکەدا هەلکۆڵراوە. کەسێکە کە ڕۆبێکی لەبەردایە و لە تەنیشت دارێکی سنەوبەرەوە وەستاوە (ئیزیکیل لە دۆڵی ئێسکە وشکەکاندا).6  ژووری سەرەکی لە ناوەوە هەن و ڕووبەرەکەی 13 مەتر دوجایە بە دوو چین لە تاق دەورە دراوە و لە نێوانیاندا ڕاڕەوێک هەیە. کراوەیەك لە بنمیچەکەدا هەیە کە روناکی بۆ ژوورەکە دابین دەکات (لەگەڵ پەنجەرەکەی کە پێشتر باسکرا). کاری هەڵکەنین لەم دواییانەدا نهۆمێکی تری ئاشکرا کردووە لە ژێر ژوورە سەرەکیەکەوە وهەتا ئێستاش لێکۆڵینەوە بەردەوامە لەم ناوچەیە. لە هەر بارێکدا ئێسکی سەدان کەس کە لە ناو گۆڕەکاندا دۆزراونەتەوە ئەوە نیشان دەدات کە ئەمە بۆشاییەك بووە بۆ چەندین گۆڕ. لێکۆڵەران پێشنیازی ئەوە دەکەن کە ئەمە بۆ کۆمەڵە کەسێکی دورخراوە دروستکراون کە لە ناوچەی ساسانیەکان گەڕاونەتەوە لە ساڵی 591ی زایینی (سەیری "مێژوو" بکە)7 .

ئەو کارە شوێنەوارناسیانەی کە لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا ئەنجامدراون ئەنجامی چەند دۆزینەوەیەکیان هەبووە جگە لە ناوەڕۆکی شوێنەوارەکە خۆی. ئەمەش ئەو کۆمەڵە ستراکچەرانە لە خۆ دەگرێت کە دەکەونە ڕۆژئاوای گۆڕستانە دێرینەکە، هەروەها چەند بینایەك لە باشوور و باشووری رۆژئاوای شارەکە کە هەندێکیان کاری وردی مۆزایکیی لە خۆ دەگرن.

  • 1سەیری Preusser 1911, pl. 55 بکە.
  • 2ستراکچەرەکە وەك گەنجینەی دانەوێڵەش ژمێردراوە: سەیریBell and Mundell Mango 1982, 103–104. بکە.
  • 3بۆ بینینی گفتوگۆیەك لە دەربەربارەی پێناسە پێشنیارکراوەکان سەیری Iacobini 1990 بکە. دەربارەی مەبەستی کارکردنی وەك عەمبار "زیندان" و پەیوەندیەکەی بە کاتێدراڵەکەوە سەیریWhitby 1986, 762; Keser-Kayaalp 2017, 156–159 بکە.
  • 4 .Procopius, Buildings 2.iii.26; Bell and Mundell Mango 1982, 102
  • 5سەیری Bell and Mundell Mango 1982, pl. 5. بکە. دەربارەی پەیوەندیەکەی بە سانت بارسۆلۆمیویەوە سەیری Keser-Kayaalp 2017, 159–160 بکە.
  • 6; Mundell 1975سەیری Nicholson 1985, 667–671 بکە.
  • 7 Mundell 1975, 227; cf. Nicholson 1985, 669, پێشنیار دەکات کە کەسانە دەرخراوەکان گۆرەکەیان دروستکردووە بۆ ئەو سەربازانەی لە گەمارۆی ساڵی 537 مردوون (سەیری "مێژوو" بکە).

دەربارەی نەخشە و شوێنەوارەکانی دارە سەیری Preusser 1911, 44–49; Crow 1981; Croke and Crow 1983, 151–156; Bell and Mundell Mango 1982, 102–105; Whitby 1986; Zanini 2003; Keser-Kayaalp et al. 2017.  بکە.

لە پێش چاخەکانی ناوەڕاستدا دارە گوندێکی بچووكبووە و پێدەچێت لە سەردەمی ئەشکانیەکان دروستکرابێت. بە پێی پڕۆکۆپیەس و هەندێکی تر گۆڕانکاریەکان لە ساڵی 505 ی زاینییەوە دەستیان پێکردوە کاتێك لە لایەن ئیمپراتۆر ئاناستاسیوسەوە وەك سەربازگەیەك دیاریکرا بۆ ئەوەی بەکار بهێنرێت لە نزیکی سنوری ئیمراتۆریەتی ساسانی.1 دروستکردنی شارێکی پارێزراو لەم ناوچەیە بوو بە پێویستیەك لە دوای گرتنی شاری ئامیدا (دیاربەکر). بنکەیەکی نوێ پێویستبوو بۆ ئۆپەراسیۆنە سەربازیاکانی ڕۆمانیەکان لە میزۆپۆتامیا بە تایبەت کامپەینی ئەو کات بۆ گرتنی نیسیبیس (نوسەیبین). سەرباری سودی زۆری، دارە بەشێوەیەکی ستراتیجی دروستکرا لە ناو ئەو چیایانەی چواردەوریدا کە دەستی دەگەشت بە سەرچاوەیەکی لە بن نەهاتووی ئاو.

بنیاتنانی شارەکە لە لایەن قەشەی باڵا تۆماس ئەمیدا و بەرپرسێکی ڕۆمانی بە ناوی کالیۆپیەس کە بەرپرسی ئازوقە وخانوسازی بوو لە سوپای ڕۆژهەڵات سەرپەرشتی کرا. ڕێکەوتنی ساسانیەکان و ڕۆمانیەکان لە ساڵی 441 دروستکردنی بنکەی لە ناوچە سنوریەکانی میزۆپۆتامیا قەدەغە کردبوو، بەڵام ساسانیەکان لەم کاتەدا سەرقاڵی کێشەیتربوون و نەیاندەتوانی هێڕشی ڕێکخراو بکەن و تۆڵە بکەنەوە، تەنها دەیانتوانی کرێکارەکان بێزار بکەن. کاری بنیاتنان خێرا بوو، لە کۆتایی ساڵی 507 شارەکە ئامادە بوو بۆ نیشتەجێبوون. لە ساڵەکانی سەرەتادا، بە ناوی بنیاتنەرەکەیەوە ناونرا و پێی دەوترا ئەناستاسیۆپۆلیس.

دارە چیتر ناوی ئەناستاسیۆپۆلیس نەبوو لەسەردەمی جوستانیەکاندا و ناونیشانی مێترۆپۆلیسی پێدرا و بوو بە بنکەی سەرەکی بۆ هەردوو لە دوخ و قەشەی باڵای پارێزگای باشووری میزۆپۆتامیا. دارە لە ساڵی 530ی زایینیدا بە سەرکەوتووی توانی لە گەمارۆیەکی ساسانیەکان بەرگری بکات. هەر لەو ساڵەشدا ژەنەڕاڵ بیلیساریۆس جەنگێکی گەورەی بردەوە لە ناوچەکەدا. لەم کاتەدابوو کە شارەکە دووبارە کاری بۆ کرایەوە لە لایەن جوستانیەکانەوە لە ژێر دەسەڵاتی ئاناستاسیەس و دیوارەکانیان بەرز کردەوە. دارە توانی خۆی ڕابگرێت بەرامبەر هێرشە بەردەوامەکان. لە کۆتاییدا شارەکە لە لایەن ساسانیەکانەوە گیرا لە ساڵی 573 و لە هەمان کاتدا ژمارەیەك لە دانیشتوانی دوورخرانەوە بۆ ناوچەی ئیمپراتۆریەتی ساسانی لەو کاتەدا. لە چەند دەیەی دواییدا شارەکە ناو بەناو لە لایەن هەریەك لە ساسانیەکان و رۆمانیەکان کۆنترۆڵ دەکرایەوە. (لە 591 دا بە دیاریکراوی گەڕایەوە ژێر دەسەڵاتی ڕۆمانیەکان و ئەوانەی کە دوورخرابوونەوە توانیان بگەڕێنەوە).
 لە ساڵی 639 دا دارە و تەواوی ناوچەکانی میزۆپۆتامیای ژێر دەسەڵاتی ڕۆمانیەکان لە لایەن سوپای عەرەبە ئیسلامیەکانەوە گیرا. لە پاش ئەمە گرنگی شارەکە کەمی کرد و چالاکی بنیاتنان تێیدا کەمبوو. هێشتا لە سەدەی 13دا کۆمەڵگەیەکی گەورەی سریانی ئۆرسۆدۆکسی تێدا بوو (وەك لە سەرچاوە کریستیانەکاندا نیشاندراوە)، هەروەها لە سەدەکانی دواییدا دانیشتوانێکی فرە نەژادی هەبوو. لە دوای سەردانی جۆرج پێرسی باجەر بۆ شوێنەوارەکە لە ساڵی 1842، نوسیویەتی 'دوو گوند هەیە لە ناوەڕاستی پاشماوەی دارە، یەکێکیان 40 ئەرمەنی تێدایە و ئەوی تریان 100 خێزانی کوردی تێدایە. کریستیانەکان کەنیسەیەکی بچووك و قەشەیەکیان هەیە و پێیان وایە کە سەر بە کریستیانەکانی دیاربەکرن'.2 لە ماوەی سەدەی 19 و سەرەتای سەدەی 20 گەڕیدەی تر تێبینیان نوسیوە لەسەر گۆڕەکان و پاشماوەی تر لە لایەن خەڵکی ناوچەکەوە. لەمڕۆدا گۆڕستانە دێرینەکە کراوە بە پارکێکی شوێنەوارناسی لە کاتێکدا گوندێك بە دانیشتوانێکی کوردەوە (ئۆغوزی نوێ، بە چەند سەد دانیشتوانێکەوە) لە نێو دیوارەکانی شارە دێرینەکەدا دەژین.

  • 1. پرۆکۆپیەس لەگەڵ بیلیساریۆس هاتوەتە دارە لە ساڵی 529/530 و لە بارەیەوە نوسیویەتی (2.4-3.26) هەروەها تەماشای Wars (2.xiii.16-19)بکە. پێدەچێت زیادرەوی کردبێت لە بەڵگەکانیدا لە بارەی ڕۆڵی جوستانیەکان لە دامەزراندنی شارەکەدا لەبەر سروشتی پیاهەڵدانی کارەکەی (تەماشای Crokeand Crow 1983 بکە). هەروەها تەماشآی مێژووی زەکەریای میتیلین بکە (ps.-Zach. Chron. vi.6). گێڕانەوەی جۆشوای ستیلیت (ed. Wright 1882, 70).
  • 2. .Badger1852 (1), 308 پاشماوەی کریستیانەکانی گوندەکە چوون بۆ سوریا لە کاتی جەنگی جیهانی یەکەمدا. (سەیری Anschütz 1975, 185 بکە).  

سەرچاوەی گشتیەکانی مێژووی دارە: General sources on Dara’s history: Preusser 1911, 44; Anschütz 1975, 185; Croke and Crow 1983, 148–153; Keser-Kayaalp et al. 2017.

یەکەم گەشتیار کە سەردانەکەی بۆ دارە تۆمار کردووە گەڕیدەی فەرەنسی ژان باپتیستا تاڤەرنێرە بوە کە لە ساڵی 1644 بەوێدا تێپەڕیوە. تێچەنە کورتەکانی سەرنجی خستۆتە سەر عەمبارە ژێرزەمینیەکە، کە ئەو پێی وایە کەنیسەیەکی ژێرزەمینی بێت.1 لە ساڵانی 1813-1814 جۆن ماکدۆناڵد كینێر تاریفێکی وردی پێگەکە دەکات و تێیدا باسی گۆڕستانە دێرینەکە و دیوارەکان و چەند بینایەك دەکات کە بە ناو گوندە مۆدێرنەکەدا بڵاو بوونەتەوە.2 لەم کاتەوە دارە دەکەوێتە پلانی زۆرێك لە گەشتیارەکانی کە بە نێوان ماردین و موسڵدا تێدەپەڕن و سەرسام بوون بە ڕۆڵی گرنگی ئەم شارە لە مێژووی ڕۆمانیەکاندا (ڕۆڵێک کە لە لایەن ئێدوارد گیبن لە کتێبە پڕ خوێنەرەکەیدا باسی کردووە بە ناوی کەوتن و هەستانەوە).3 لەبەر ئەوە لە زۆرێك لە ڕاپۆرتی گاشتیارەکانی سەدەی 19دا باس کراوە. بۆ نمونە، ولیام ئەنسوۆرس بەم شێوەیە وەسفی دەکات 'دیارتین شوێن لەم بەشەی جیهاندا، هەر لە پاشماوەکانی، شوێنەکانی ژێرزەوی، هەروەها ڕازاندنەوەی دەوڵەمەندی سەر گۆڕە هەڵکەندراوەکانی'. لە سەرەتای سەدەی 20 دا4 . کۆنراد پریسەر و گێرترود بێڵ بە تەواوتر ئەم شوێنەوارەیان بەڵگاندووە و وێنەی تەواوی مۆنیومێنتە گرنگەکانیان دابین کردووە.5

  • 1. ) Tavernier 1676, 170پێگەگە بە ناوی Karasera ناودەبەت(.
  • 2. Kinneir 1818, 436–441.
  • 3. Gibbon 1905 [1788], 209–210.
  • 4. Ainsworth 1842 (2), 117-118; cf. Badger 1852 (1), 306–310.
  • 5.  Preusser 1911, 44–49, pls. 53–61;وێنەکانی بێڵ لەBell and Mundell Mango 1982, 102–105, pls. 1–8 بڵاوکراون.

Ainsworth, William Francis. 1842. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. 2 vols. London: J. W. Parker.

Anschütz, Helga. 1975. “Einige Ortschaften des Tur ‘Abdin im sudösten der Türkei als Beispiele gegenwärtiger und historischer Bedeutung.” Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Suppl. 3 (1): 179–193.

Badger, George Percy. 1852. The Nestorians and Their Rituals. 2 vols. London: J. Masters. 

Bell, Gertrude, and Marlia Mundell Mango. 1982. The Churches and Monasteries of the Tur ‘Abdin. London: Pindar. Reprint, with new preface, notes, and catalogues, of Gertrude Bell’s The Churches and Monasteries of the Tur ‘Abdin (1910) and Churches and Monasteries the Tur ‘Abdin and Neighboring Districts (1913).

Croke, Brian, and James Crow. 1983. “Procopius and Dara.” Journal of Roman Studies 73: 143–159. 

Crow, James. 1981. “Dara, a Late Roman Fortress in Mesopotamia.” Yayla: Report of the Northern Society for Anatolian Archaeology 4: 12–20.

Furlan, Italo. 1988. “Oikema katagheion: Una problematica struttura a Dara.” In Milion: Studi e ricerche d'arte bizantina; Atti della Giornata di Studio, Roma, 4 dicembre 1986, edited by Claudia Barsanti, Alessandra G. Guidobaldi, and Antonio Iacobini, 105–118. 

Gibbon, Edward. 1905 [1788]. The Decline and Fall of the Roman Empire. Vol. 4. London: Methuen.

Keser-Kayaalp, Elif, Nihat Erdogan, and Andrew Palmer. 2017. “Recent Research on Dara/Anastasiopolis.” In New Cities in Late Antiquity: Documents and Archaeology, edited by Efthymios Rizos, 153–175. Turnhout: Brepols.

Kinneir, John Macdonald. 1818. Journey through Asia Minor, Armenia, and Koordistan in the Years 1813 and 1814. London: J. Murray.

Mundell, Marlia. 1975. “A Sixth Century Funerary Relief at Dara in Mesopotamia.” Jahrbuch der österreichischen Byzantinistik 24: 209–227.

Nicholson, Oliver. 1985. “Two Notes on Dara.” American Journal of Archaeology 89 (4): 663–671.

Preusser, Conrad. 1911. Nordmesopotamische Baudenkmäler altchristlicher und islamischer Zeit. Wissenschaftliche Veröffentlichung der Deutschen Orient-Gesellschaft 17. Leipzig: J. C. Hinrichs. 

Tavernier, Jean-Baptiste. 1676. Les six voyages de Jean Baptiste Tavernier, ecuyer baron d’Aubonne, en Turquie, en Perse, et aux Indes […]. Vol. 1. Paris: G. Clouzier and C. Barbin.

Whitby, M. 1986. “Procopius’ Description of Dara (“Buildings” II.1-3).” In The Defence of the Roman and Byzantine East: Proceedings of a Colloquium Held at the University of Sheffield in April 1986, edited by Philip Freeman and David Kennedy, 737–783. Oxford: B.A.R.

Zanini, Enrico. 2003. “The Urban Ideal and Urban Planning in Byzantine Cities of the Sixth Century AD.” In Theory and Practice in Late Antique Archaeology, edited by Luke Lavan and William Bowden, 196–223. Leiden: Brill.

ناوەڕۆك
ماسیۆ پیبڵز (2019)