سەنتەری میدیای مێژووی هونەر، بەشی مێژووی هونەر وشوێنەوار

هەڵكۆڵراوەكانی بیركلین

ناوی تر (جێگرەوە)

سەرچاوەی دیجلە، هەڵكۆڵراوەكانی بیركلین، تونێلی دیجلە

بەروار

سەدەكانی 9-12 پێش زایین

بەرواری دۆكیومێنتكردنی پێگەی MMM
بەهاری 2015
جۆری پێگە
هەڵكۆڵراوی بەردین وگۆڕەكان
شار
لیجە (توركیا)
پارێزگا/هەرێم
پارێزگای دیاربەكر (توركیا)
ميديا
سیما ناسراوەكان

Inscriptions 4 & 5/Relief of Shalmaneser

Landscape & Flora

دیمەنی گشتی

ئەشکەوتی خوارەوە/ڕوبار و گەروەکە

ئەشکەوتی سەرەوە

دەقی ١/هەڵکۆڵراوی تگلاس پلەسەر

دەقی ٢/هەڵکۆڵراوی شلمناسر

دەقی ٣

دەقی ٤ و ٥/هەڵکۆڵراوی شلمناسر

نمونە فۆتۆگرامەتريەكان
پانۆڕاما

هەڵكۆڵراوەكانی بیركلین و دەقەكانی پەیوەندی هەیە بەو سیما جیۆلۆجییەی كە بە تونێڵی دیجلە دەناسرێت، لە پارێزگای دیاربەكر، 24كم لە باكوری ڕۆژئاوای شاری لیجەی نوێدایە، ڕوبارێك هەیە بەناوی دیبنی سو، كە سەرچاوەی ڕۆژهەڵاتی ڕوباری دیجلەیە، بە تونێڵێكدا دەڕوات بە درێژایی 1018م لە ژێر چیای كورها، پێش ئەوەی بچێتە گەروە درامیەكەوە، بەردەوام دەبێت لە جۆگەكەیدا (سەیری پانۆراماكە بكە). سێ لە هەڵکۆڵراوەکان و دەقەکانیان لەم تونێلە 'ئەشکەوتی خوارەوە' دەدوزرینەوە. دوو دەق و هەڵكۆڵراوێك لەسەر دەروازەی 'ئەشكەوتی سەرەوە' کە لەسەرەوە دەدۆزرێنەوە لە سەروی دیوی گردەكە نەخشێنراون (سەیری پانۆراماكە بكە).   

مێژووی هەڵكۆڵراوەكان گەڕێندرایەوە بۆ سەردەمی ناوەڕاست و نوێی ئاشوریەكان، و ئەمەش پەیوەندی هەیە بە دوو شانشینی، تگلاس پلەسەر I (كە فەرمانڕەوا بوە بۆ ماوەی 1114-1076پ.ز) وشلمناسر III (كە فەرمانڕەوا بوە بۆ ماوەی 824-858پ.ز).

یەكێك لە دەقەكان پەیوەندی بە شلمناسرەوە هەیە، كە چەند سەرنجێكی داوە دەربارەی چۆنێتی تێگەیشتنی ئاشوریەكان بۆ شوێنەكە، دەقەكە دەڵێت:'من شلمناسرم ناوم لەسەر سەرچاوەی دیجلە نوسی'. ئەوەش ئاماژەیەكە بەوەی كە ئاشوریەكان ئەو ئەشكەوتە بە سەرچاوەی دیجلە دادەنێن، و دیبنی سۆ خۆی ڕوباری دیجلەیە. و لە ئێستادا ئەوە زانراوە كە دەریاچەی (هەسار گۆلۆ)، لە باشوری رۆژهەلاتی ئیزلاك، سەرچاوەی راستەقینەی دیجلەیە.

هەڵكۆڵراوی یەكەم لە سەردەمی فەرمانڕەوایی شانشینی ئاشوری ناوەڕاست، تگلاس پلەسەر I (فەرمانڕەوا بوە لە ماوەی 1114-1076پ.ز) هەڵكۆڵراوە. هەڵكۆڵراوەكە ڕاستەوخۆ دەكەوێتە دەرەوەی ئەشكەوتی خوارەوە، نزیكەی چوار مەتر لە سەروو ئاستی ئاوەكە كە لە ئاستی ئەژنۆدایە (سەیری پانۆراما بكە)، شانشینەكە وا دەردەكەوێت كە لەسەر لا ڕاوەستابێت، و سەرپێچێكی تەختی لەسەردابێت، و جلێكی پەڕپەڕاوی لەبەردایە، دەستی ڕاستی بەرزكردۆتەوە بە هێمایەك كە بە زۆری بۆ رێوڕەسم بەكاردێت، كە بە ئۆربانا تاراسو ناسراوە ("پەنجە درێژكردنەوە").1  پێدەچێت كە بە دەستی چەپی گۆچانێكی گرتبێت. ئەو دەقەی لەبەردەم شانیشنەكەدا دانراوە (كە بە "دیجلە1" ئاماژەی پێدەدرێت) پوختەی زنجیرەی بنەماڵەكەی تگلاس پلەسەر و بەشداریەكانی لە جەنگە گەورەكانی ناوچەكەی تێدایە.

جگە لەوە لە ناو ئەشكەوتە بچوكەكەیاندا دوو دەقی شانشینە ئاشوریە نوێیەكە شلمناسر  III(كە فەرمانڕەوا بوە بۆ ماوەی 824-858پ.ز)ی تێدایە. دەقی یەكەم كە بەرامبەر ناوی ("دیجلە2") دایە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 15 لە فەرمانڕەوایی شانشینی پاشاكە (844پ.ز). كە لەگەڵیدا هەڵكۆڵراوێكی پاشاكەی تێدایە كە لەسەر لا ڕاوەستاوە، سەرپێچێك و جلێكی درێژی لەبەردایە، و هەمان هێمای پەنجەكە وەك پێشینەكەی (تگلاس پلەسەر) دەگرێتە خۆ. هەڵكۆڵراوەكە زۆر داخوراوە بەهۆی كەوتنەبەر هەوا تا وای لێهاتوە بەچاو نابینرێت. دەقی دواتر ("دجلە3") مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 7 فەرمانڕەوایی شانشینەكە(852 پ.ز).

كۆمەڵێك دەقی تر كە پەیوەندی هەیە بەشلمناسر  III لەسەر ڕوی باكوری ئەشكەوتی سەرەوە هەڵكۆلراوە، 50 م سەروو دەركەوتنی بەردەكان (سەیری پانۆراما بكە). ئەمەش گەورەترین ئەشكەوتەكانی بیركلینە، نزیكەی 25م بەرزی 30م پانی. دەقەكان لێرەدا (دیجلە 4-5) دەقەكانی ئەشكەوتی خوارەوە دوبارەدەكاتەوە و پێدەچێت كە لەهەمان ساڵەكانی فەرمانڕەوایی پاشایەتی دروستكرابێت، هەڵكۆلراوێكی تری شلمناسر لەگەڵ كۆمەڵێك دەقدا هەیە، ئەمەش بەشێوەیەكی باشتر پارێزراوە.

  • 1Harmanşah 2007, 187–188.

سەرچاوە گشتیەكانی  تاریف وسیمبول ودیمەنە هونەریەكان:Börker-Klähn 1982, nos. 130, 149–150; Russell 1985; Harmanşah 2007; Schachner 2009, 172–223.

ئاماژە بە دەقەكانی بیركلین كراوە بە دجلە 1-5. چەند وەرگێڕانێكیان بۆ كراوە لە یەكەم بڵاوكراوەی سی ئیف لیمان-هاوپت لە سالی 1899.1 ئەوەی سەرنج ڕاكیشە ئەوەیە كە لەهەشتاكانی سەدەی 20دا (1980كان)، تیمێكی بریتانی (ڕوپێویەك) لێكۆڵینەوەیەكیان بۆ ناوچەكە كرد، هەندێ دێڕی نوێ لە دجلە 5 دۆزیەوە، كە ئەویش كۆپیەكی دوبارەیە لە دجلە 3).2

  1. دجلە 1 ئەمە لە نزیك دەروازەی ئەشكەوتی خوارەوە هەڵكۆڵراوە، و پەیوەندی هەیە بە تگلاس پلەسەر و وێنەیكی پاشاكەی لەگەڵدابو.
  2. دجلە2 ئەمە دەقی دووەمە لە ئەشكەوتی خوارەوە، مێژوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 15 لە سەردەمی فەرمانڕەوایی شلمناسری پاشا، هەلكۆڵراوێكی وێنەی پاشاكەی تێدایە.
  3. دجلە 3 ئەمەش لە قوڵترین شوێن دانراوە بە بەراورد لەگەڵ دەقەكانی تر كە لەئەشكەوتی خوارەوەدان، مێژوەكەی وەها دیاریكراوە كە بگەڕێتەوە بۆ ساڵی 7 لە سەردەمی فەرمانڕەوایی شلمناسری پاشا.
  4. دجلە 4 ئەمەش دەكەوێتە ئەشكەوتی سەرەوە، هەڵكۆڵراوێكی پاشاكەی لە تەنیشتە، ئەمەش كۆپیەكی دجلە 2 (ئەو دەقەی كە دەگەڕیتەوە بۆ ساڵی 15 لە سەردەمی فەرمانڕەوایی شلمناسر).
  5. دجلە 5 ئەمەش دەكەوێتە ئەشكەوتی سەرەوە، لە ژێر دجلە 4، ئەمەش كۆپیەكی دجلە 3 (ئەو دەقەی كە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 7 لە سەردەمی فەرمانڕەوایی شلمناسر).
  • 1. سەیری تازەترین (بڵاوكراوە) بكە Lehmann-Haupt 1907. (Schachner et al. 2009, 172–199 (K. Radner.
  • 2. Russell 1985.

سەرچاوە گشتیەكانی 'دەقەكان' Russell 1985;, 172–2009,223. Schachner

 

لە كاتی هێرشە سەربازیەكاندا، پاشاكانی ئاشوریەكان بینای مەزنیان دروستدەكرد و وێنەكانیان تێدا هەڵدەكۆڵی بەدرێژایی ئەو ناوچانەی كە داگیریان دەكرد، ئەم دوو پاشایە (تگلاس پلەسەر I و شلمناسر  III) هەستان بە سەردانیكردنی ناوچەی سەرچاوەی ڕوباری دیجلە لە رۆژهەلاتی ئەنادۆڵ لە كاتی هێرشەكانیاندا، پیشەوەرەكان وێنەی پاشاكان و دەقەكانیان هەڵدەكۆڵی لەسەر دیواری ئەشكەوتەكەی كە بە باوەڕی ئەوان ڕوبارەكەی لێ هەڵدەقوڵێ. هەروەها نەریتی پێشكەش كردنی قوربانیی و ئامادەكردنی خوانی پیرۆزیان جێبەجێدەكرد لەو ناوچەیەدا. وردەكاری ئەم چالاكیانەی كە بەهای باڵا و تایبەتیان هەبوە، تۆماركراوە لە دەقە ساڵانەكانی شلمناسر III، هەروەها لە ڕێگەی زنجیرەی بڕۆنزی چەسپێندراوەوە لە دەروازەی بینا مەزنەكەدا بە وێنە نیشاندراوە لە بالاوات.

سەبارەت بە پەیوەندی نێوان هەڵكۆڵراوە بەردینیە ئاشوریەكان، بە تایبەتی ئەوەی كە لە بیركلینە: و دیمەنە سروشتیەكانی شانشینەكە، سەیری Harmanşah 2007, 190–198 بكە.

كۆنترین بڵاوكراوەكان دەربارەی هەڵكۆڵراو و دەقە بەردینیەكانی بیركلین دەگەڕێتەوە بۆ ناوەڕاستی سەدەی 19. جەی جی تایلەر سەردانی شوێنەكەی كرد لە ساڵی 1862ز لەو كاتەدا كە ڕوپێوی مەیدانی بۆ ناوچە جیۆلۆجی و  شوێنەوارە گرنگەكانی دەكرد، تێبینیەكانی خۆی دەربارەی هەڵكۆڵراو و دەقەكان تۆماركرد.1 لە ساڵی 1871ز، هێنری رۆلنسون وەسفێكی هەڵكۆڵراوەكەی تگلاس پلەسەر و دەقەكانی لای وێنەی پاشاكەی بڵاوكردەوە.2

  • 1. Taylor 1865, 41–43.
  • 2. Rawlinson 1871, 78–79.

Börker-Klähn, Jutta. 1982. Altvorderasiatische Bildstelen und vergleichbare Felsreliefs. Mainz am Rhein: P. von Zabern.

Harmanşah, Ömür. 2007. “‘Source of the Tigris’: Event, Place and Performance in the Assyrian Landscape of the Early Iron Age.” Archaeological Dialogues 14 (2): 179–204.

Lehmann-Haupt, C. F. 1907. Materialien zur älteren Geschichte Armeniens und Mesopotamiens. Berlin: Weidmannsche Buchhandlung.

Rawlinson, George. 1871. The Five Great Monarchies of the Ancient Eastern World. Vol. 2. 2nd ed. London: J. Murray.

Russell, Harry. 1985. “Assyrian Monuments at the Tigris Tunnel.” Araştırma Sonuçlari Toplantısı 3: 361–63.

Schachner, Andreas, et al. 2009. Assyriens Könige an einer der Quellen des Tigris: Archäologische Forschungen im Höhlensystem von Birkleyn und am sogenannten Tigris-Tunnel. Tübingen: E. Wasmuth.

Taylor, J. G. 1865. “Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood.” Journal of the Royal Geographical Society of London 35: 21–58.

ناوەڕۆك
هێلین مەلکۆ(2016)
چاککردنی ناوەڕۆك
ماسیۆ پیبڵز (2019)