پرۆفایلی پێگە
ئەم هەڵكۆڵراوە گەورەیە دەكەوێتە دەربەندی گاور (ڕاڕەوی بتپەرست) لە ناوچەی قەرەداغ، یەكێكە لە درێژكراوەكانی ڕۆژئاوی چیای زاگرۆس لە كوردستانی عێراق، و دەكەوێتە گەلیێك کە لە ئەنجامی تێپەڕبونی جۆگەلەیەك دروستبوە كە بۆ ژێر گردێكی زۆر لێژ دەڕوات، لە بەرزیەك هەڵكۆڵراوە لە لێژیەكدا كە لە قسڵ پێكهاتوە و بە چینە لارە نیشتوەكەی دەناسرێتەوە، (سەیری پانوراما بكە). ئەم دەربەندە ڕاڕەوێك دروستدەكات لەناو شاخەكەدا، بەڵام بەردینە و لێژیەكەی مەترسیدارە- دیمەنێكی سروشتیە كە بەكارهێنانی ڕێگە پێدراو نیە، (بەهۆی مەترسیەكەیەوە) و دوورە لە ناوچە نیشتەجێ سەرەكیەكان.
سەرەڕای ئەوەی كە لە بڵاوكراوە بەراییەكاندا مێژووەكەی دەگەڕێنرێتەوە بۆ نرام سینی ئەكەدی، بەڵام هەڵكۆڵراوەكە كە فەرمانڕەوای سەركەوتو نیشاندەدات و بەگوێرەی ستایڵەكەی لە ئێستادا مێژووەكەی دەگەڕێنرێتەوە بۆ نەوەی سێهەمی ئور (كۆتایەكانی هەزارەی سێهەم پ.ز).
ميديا
دەروازەی ڕاڕەوی دەربەندی گاور
هەڵکۆڵراوی دەربەندی گاور (دیمەنی تەواو لە دوورەوە)
هەڵکۆڵراوی دەربەندی گاور (ووردەکاری)
ناوەوەی ڕاڕەوی دەربەندی گاور (دیمەنە گشتیەکان)
ووردەکاری سیماکان لە ناو راڕەوی دەربەندی گاور
دیمەنە سروشتیەکانی نزیك دەربەندی گاور
وێنە مێژوویەكان
تاریف وسیمبول ودیمەنە هونەریەكان
سەرچاوە گشتیەکانی 'تاریف و سیمبول و دیمەنە هونەریەکان': Debevoise 1942, 82–83; Strommenger 1963; Braun-Holzinger 2007, 149 (cat. AB 14); Marf Zamua 2007; Bahrani 2017, 170–172; Eppihimer 2019, 61–67..
مێژوو
مێژووی هەڵكۆڵراوەكە و ئەو بنەچەیەی كە پاشاكەی لێوە هاتوە و وێنەكراوە ڕوبەڕوی تاووتوێیەكی زۆر بۆتەوە بەهۆی نەبونی دەقێكەوە، و بەهۆی لێكچونی بەشێوەیەكی گشتی لەگەڵ كۆڵەكەی نرام سین، لەو باوەرەدابوون كە ئەكەدیە، بەڵام هەندێك سیما و سیمبوڵی شێوەیی بەڕوونی تێبینی دەكرێت كە ئاماژەن بە مێژووی ڕوداوێك كە دواتر ڕویداوە لە هەزارەكەدا، لە سەردەمی پاشاكانی نەوەی ئوری سێهەم1 ، ئەم سیمایانە جۆری كڵاوەكە و ئەو خشڵانەی كە فەرمانڕەواكە لەبەری دەكرد لە خۆ دەگرێت، هەروەها شێوەی ڕیشی كە مووە لولەكانی نزیك دەموچاویەتی و شێوەیەكی درێژ و شەپۆلاوی وەردەگرێت كاتێك ئاڕاستەی بەرەو خوار دەبێت. لەبەر چەندین هۆكار زۆرینەی توێژەرەكان ئەو هەڵكۆڵراوەیان پەیوەست دەكرد بە فەرمانڕەوای شولجی (لە 2047-2094 پێش زایین فەرمانڕەوابوە).2 لەگەڵ ئەمەشدا ئەم ڕاستیە كاتی بو، بەهۆی بارودۆخی ئێستای بەڵگەكانەوە، هەروەها ئەگەری ئەوەش كە لەلایەن فەرمانڕەوایەكی ناوچەكە هەڵكۆرابێت كراوەیە لە ئێستادا.
وەك پشتگیریەك بۆ بەرجەستەكردنی بیرۆكەی فەرمانڕەوایەكی ناوچەیی، تێبینی ئەوە دەكرێت كە پاشاكانی ناوچە شاخاویەكانی ڕۆژئاوای ڕوباری دیجلە ناسراوبون بە نەخشكردنی هەڵكۆڵراوە بەردینەكان بە هێما و سیمبوڵەكان بە جۆرێك كە بینەری ئەم دیمەنانە كۆك بون لەسەر واتاكانی كە تایبەتبوون بە شانشینەكانی مێزۆپۆتامیا (وەك ئەو كۆمەڵە نەخشە ناسراوانەی سەرپیل زەهاب لە ئێرانی نوێ).
وەكو لە كۆڵەكەی نرام سین دا دەركەوتبو، پێدەچێت هەڵكۆڵراوی دەربەندی گاوریش نەخشكرابێت بۆ ئاماژەكردن بە بیرەوەری جەنگێك. و پاشاكانی زنجیرەی ئوری سێهەم (بەتایبەت شولجی) هەستاون بە هێرشی سەربازی لەو هەرێمەدا.3 و لە ئەگەرێكی تردا، پێدەچێت فەرمانڕەوایەكی ناوچەیی بانگەشەی سەركەوتنی خۆی بكات بەسەر دوژمنێكدا لە ناوچەكانی دەوروبەردا. بەڵام نەبونی دەقێك لە هەڵكۆڵراوەكەدا یەكێكە لە كۆمەڵێك هۆكار كە پێدەچێت نیشانەبێت بۆ شیكردنەوەیەكی گشتگیرتر. سیمبوڵی هەڵكۆڵراوەكە و قەبارە گەورەكەی، هەروەها تێكەڵبونی بە سیما سروشتیەكانی دیمەنەكانی دەوروبەری، وێنەیەك لە شكۆ و هێزی پاشاكە پێكدێنن، بە درێژبونەوەی لەسەر بەرزی و نزمیە بەردینە سەختەكان. ئەو هەڵكۆلراوە بەهۆی شوێنە دابڕاوەكەیەوە پێناچێت بە ئاسایی وەك وێنەیەكی بانگەشە سەیر بكرێت. بەرجەستەكردنی بونی پاشاكە لەو سروشتە دڵگیرەدا بە شێوەیەك دەردەكەوێت كە چەمكی كات تێدەپەرێنێت، بۆیە پێدەچێت وێنەكە بە بۆچونێكی فەلسەفی بۆ تێگەیشتن لە شكۆ دابنرێت4.
- 1. لە كۆتایی شەستەكانی سەدەی بیستەم(1960)دا، زۆرینەی توێژەرەكان میژووی ئەو هەڵكۆڵراوەیان دەگەرانەوە بۆ سەردەمی ئەكەدیەكان، ئەوەش بە بە پێی پێشنیارەكانی سیدنی سمس (e.g. Strommenger 1963, 87–88). بوز(1973) یەكەم كەسایەتی بو كە بەشیوەیەكی سیستەمانە تاوتوی كرد بۆ سەردەمی ئوری سێهەم دوا بەدوای پێشنیاریكی پوختەتری ئەنتۆن موورگات.
- 2. Moortgat 1967, 74 and notes 255, 347; Boese 1973, 42–48; نوێتر، Eppihimer 2019, 65.
- 3. Boese 1973, 45–46; cf. Eppihimer 2019, 65.
- 4. Bahrani 2018, esp. 177–181.
بڵاوكراوە سەرەكیەكان
لە ساڵی 1902 زایینیدا شوێنەوارناس ڤنسنت شایل هەستا بە بڵاوكردنەوەی پوختەیەك، بۆ وەسفێكی پێشووتر دەربارەی دەربەندی گاوڕ1، لە كاتێكدا كە دەربەندەكە بە ڕێڕەوی بتپەرست ئاماژەی پێ دەدرا لە سەردەمی سەرچاوەكەی شایل، كە تێبینی هەڵكۆلراوەكەی كردبو لە ساڵی 1895، پێدەچێت لە لایەن دانیشتوانی ناوچەكەوە ناسراو بوبێت لە كۆنەوە. لە دەیەی دوهەمی سەدەی بیستەمدا، سیسیل جی ئیدمۆندز، كە لەو كاتەدا ئەفسەر بوە لە سەردەمی حكومڕانی بریتانیەكان لە عیراقدا هەستاوە بە سەردانی دەربەندی گاور، و هەروەها وەسف و وێنەی هەڵكۆڵراوەكەی بڵاوكردۆتەوە لە ساڵی 1925.2 لەو توێژەرانەی كە لە سەدەی بیستەمدا كاریان لەسەر هەڵكۆڵراوەكە كردبو تاریق مزلوم و وەلید یاسین بون، كە شیكردنەوە و وێنەیان بڵاوكرەوە لە گۆڤاری سۆمەر لە ساڵی 1970.3
- 1. Scheil 1902, 14; سەیری Debevoise 1942, n. 18. ئەم زانیاریانە كە دابینركراوە بۆ شایل لە لایەن ئیمیل جاكری، كە ئەندازیاریكی فەرەنسی بو لە حكومەتی عوسمانیدا كاریدەكرد، لە دوا گەشتەكەی بۆ ولایەتی موسل لە سالی 1895، كە ئاماژەكانی خۆی گەیاند دەربارەی هەلكۆلراوەیەك كە هاوشێوەی ئەو مونیمونتە بوە.
- 2. Edmonds 1925.
- 3. مزلوم و یاسین 1970، 347 (و پەركانی دواتر). تابلۆكان 1-4. بۆ بیبلۆگرافیا لە ماوەی سالی 1982، سەیری Börker-Klähn 1982, 137–138 بكە.
سەرچاوەی هەڵبژێردراو
Bahrani, Zainab. 2017. Art of Mesopotamia. New York: Thames & Hudson.
Bahrani, Zainab. 2018. “The Phenomenal Sublime: Time, Matter, Image in Mesopotamian Antiquity.” In Time in the History of Art: Temporality, Chronology, and Anachrony, edited by Dan Karlholm and Keith Moxey, 171–183. New York: Routledge.
Boese, Johannes. 1973. “Zur stilistischen und historischen Einordnung des Felsreliefs von Darband-i Gaur.” Studia Iranica 2: 3–48.
Börker-Klähn, Jutta. 1982. Altvorderasiatische Bildstelen und vergleichbare Felsreliefs. Baghdader Forschungen 4. Mainz am Rhein: P. von Zabern.
Braun-Holzinger, Eva A. 2007. Das Herrscherbild in Mesopotamien und Elam: Spätes 4. bis frühes 2. Jt. v. Chr. Münster: Ugarit-Verlag.
Debevoise, Neilson C. 1942. “The Rock Reliefs of Ancient Iran.” Journal of Near Eastern Studies 1 (1): 76–105.
Edmonds, Cecil J. 1925. “Two Ancient Monuments in Southern Kurdistan.” Geographical Journal 65 (1): 63–64.
Eppihimer, Melissa. 2019. Exemplars of Kingship: Art, Tradition, and the Legacy of the Akkadians. Oxford: Oxford University Press.
Madhloom, Tariq, and Walid Yasin. 1970. “Archaeological Excavations at Sulaimaniya Area.” Sumer 26: 347–359 (in Arabic).
Marf Zamua, Dlshad A. 2007. “The Rock Relief of Darband Gawr and the Analysis of the Artistic Evidences for Specifying Its Period.” Subartu 15 (in Kurdish).
Moortgat, Anton. 1967. Die Kunst des alten Mesopotamien: Die klassische Kunst Vorderasiens. Cologne: M. DuMont Schauberg.
Postgate, J. Nicholas, and Michael D. Roaf. 1997. “The Shaikhan Relief.” Al Rāfidān 18: 143–156.
Scheil, Vincent. 1902. Une saison de fouilles à Sippar. Mémoires publiés par les membres d’Institut français d’archéologie oriental du Caire 1. Cairo: Imprimerie de l’Institut français d’archéologie orientale.
Strommenger, Eva. 1963. “Das Felsrelief von Darband-i Gaur.” Baghdader Mitteilungen 2: 60–88.