سەنتەری میدیای مێژووی هونەر، بەشی مێژووی هونەر وشوێنەوار

هەڵکۆڵراوی ئەییل

ناوی تر (جێگرەوە)

ئیگیل، ئیغیل، ئاگیل، ئینگیلا

بەروار

کۆتایی سەدەی 8ی پێش زایین

بەرواری دۆكیومێنتكردنی پێگەی MMM
بەهاری 2015
جۆری پێگە
هەڵكۆڵراوی بەردین وگۆڕەكان
شار
ئەییل (تورکیا)
پارێزگا/هەرێم
پارێزگای دیاربەكر (توركیا)
ميديا
سیما ناسراوەكان

پێکهاتە بەردینیەکە (دیمەنە گشتیەکان)

هەڵکۆڵراوەکە

بوشاییە کراوەکەی ناو بەرد

دیواری پتەوکردن

دیمەنە سروشتیەکانی دەوروبەر و شاری ئەییل

پانۆڕاما

شوێنەواری هەڵکۆڵراوی ئەییل بە دووری 50 کم دەکەوێتە باکوری شاری دیاربەکر لە باشوری ڕۆژئاوای ڕۆخی ڕووباری دیجلەوە کە 838م (2750 پێ) لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزە. دەکەوێتە قەراغەکانی ڕۆژهەڵاتی شارۆچکەی ئەییل. ئەم تابلۆیە لەسەر ڕووی ڕۆژهەڵاتی پێکهاتەیەکی بەردیی گەورەی سروشتی هەڵکۆڵراوە کە بەسەر دۆڵی ڕووباری دیجلەدا دەڕوانێت (سەیری پانۆراما بکە)؛1 مێژووەکەی بۆ سەردەمی ئاشووری نوێ دەگەڕێتەوە، کە لەوانەیە لە سەردەمی دەسەڵاتی سەرگۆنی دووەمدا بووبێت. لەسەر ڕووی باکوری ڕۆژئاوای پێکهاتە بەردییەکە، کونێك/کرانەوەیەك لە بەردەکەدا هەیە کە پەیوەندی بە هەڵکۆڵراوەکە نیە.

  • 1. لە تەواو کردنی بەنداوی دیجلەوە لە ساڵی 1997، ئاستی ئاوەکە لەم بەشەدا پێدەچێت بەرز بوبێتەوە. وێنەی بەنداوەکە ببینە لە پێش و لە پاش دروست کردنی لە بارتل لە ساڵانی 1999-2001، وێنەی 1 و 2.

پێکهاتە بەردیینەکە کە هەڵکۆڵراوی ئەییلی لەسەر هەڵکۆڵراوە ئەگەری هەیە کە بەشێك بو لە قەڵایەك کە بەرواری دروستکردنەکەی بۆچونی جیاوازی لەسەرە.1  پێکهاتەی بواری هەڵکۆڵراوەکە کە 1.40م بەرزە و 1.80م پانە شێوەی تاقێکی هەیە کە سوچەکانی سەرەوەی گۆیین، بەڵام شێوەیەکی تری لاکێشەیی لەسەر قەراغی لای ڕاستی هەڵکۆڵراوەکەوە هەیە. ئەمە تەنها هەڵکۆڵراوی ناسراوی بەردیینە کە دوو شێوەی لەسەر بێت کە ئەم تایبەتمەندێتیەی وا لێکدراوەتەوە کە گۆڕانکاری لە پێکهاتەکەدا کراوە لە دوای شێوە ڕەسەنەکەی.2

لەسەر لای چەپی هەڵکۆڵراوەکە فیگەری پیاوێکی ڕیشن وێنەکراوە کە بە نزیکی هەموو درێژییەکەی دادەپۆشێت. لە شێوەیدا، فیگەرەکە لەسەر پێ وەستاوە و قاچی چەپی بردۆتە پێشەوە. کڵاوێکی شێوە قوچەکی قۆچداری لەسەردایە کە ڕشتەیەك پەڕی پێوەیە و ئەستێرەیەکی لەسەرە و هەروەها بەرگێکی سەربازی قۆڵ کورت لەژێر ڕۆبێکی گوڵنکەدارەوە لەبەرە.3  تەورێکی دەسك درێژ بە دەستی چەپیەوەیەتی و شمشێرێکی کورتیش کە بە قایشەکەیدا شۆربووەتەوە. دەستی ڕاستی بەرزکردۆتەوە، بەلام ئایا کە مستی داخراوە یان کراوەتەوە وەك هێمای ئوبانە تەراسو (بە پەنجەی کراوەوە) دیار نیە لەبەر دۆخی شێواوی هەڵکۆڵراوەکە. پێنج دروشمی پیرۆز لەبەردەم دەستی بەرزبووی فیگەرەکەدا هەن کە ئەمانە لە خۆ دەگرن، لە چەپەوە بۆ ڕاست، گۆچانێکی سەر بەران لەسەر بنکەیەك، بروسکەیەکی سێبەش لەسەر بنکەیەك (ئەداد)، خاکەنازێك لەسەر بنکەیەك (ماردوك)، گۆچانێك کە دوو سەری شێری پێوەیە (نێرگال)،4  و خۆرێکی باڵدار (شەمش).

هەریەك لە شوناسی فیگەرەکە و بەرواری دروستکردنەکەی جێگەی مشت و مڕە. پێشنیار دەکرێت کە فیگەرێکی پیرۆز، بەتایبەت خوداوەندی ڕەشەبا ئەداد، بێت بە هۆی کڵاوە قۆچدارەکەیەوە. لە کاتێکدا بوونی بنکەکە لەوێدا دەکرێت ئەوە نیشان بدات کە ئەمە تەنها پەیکەری خوداوەندەکە بێت، هەروەها ئەوەش دەوترێت کە فیگەرەکە پاشایەکی بەرهەڵستکار بێت.5  هەرچەندە بەرواری جیاواز لە سەردەمی ئاشووری نوێدا پێشنیار کراوە بۆ هەڵکۆڵراوەکە، نوێترین شیکاری پاڵپشتی بەروارێك دەکات لە سەدەی 8ی پێش زاییندا، کە دەکرێت لە سەردەمی دەسەڵاتی سارگۆنی دووەمدا بێت.6   

ئەوەی دەمێنێتەوە لە شوێنەوارەکە هیچ فیگەرێکی تری تێدا نیە. هەرچەندە، پێکهاتە رەسەنەکە وا دەردەکەوێت کە هەڵکۆڵراوێك یان فیگەری تری تێدا بووبێت. کە ئەگەری زۆرە وێنەیەکی باوی کەسێك بێت کە پەرستش بکات لەبەردەم پیرۆزییەکدا. ئەم نیمچە سڕینەوەیەی هەڵکۆڵراوەکە پێدەچێت لەسەردەمی کۆندا ڕوویدابێت. هۆکاری پشتی ئەم سڕینەوەیەی فیگەرە زیادانە (هەروەها ئەو گۆڕانکاریانەی لە شێوەکەدا کراوە و پێشتر باسکران) نازانرێت. سەرباری ئەمە، هەرچەندە گەشتیارەکانی پێشوو ئەوەیان وتووە کە شوێنکاری هەڵکۆڵینی بزماریان بینیوە لەم شوێنەدا، هیچ لەم هەڵکۆڵراوانە لەمڕۆدا نابینرێن (گفتوگۆو هەڵکۆڵراوەکان ببینە). ئەو ژمارە زۆرەی جێ فیشەکەکان بەسەر هەڵکۆڵراوەکەوە، بە تایبەت ئەوانەی سەر فیگەرەکە لە لایەن گەشتیارەکانی سەرەتای سەدەی 20 تێبینی کراون.7

  • 1Börker-Klähn (1989, 192) و Kreppner (2002, 72) Contra Bartl 1999–2001, 27. وەك ئورارتویی هەژماردەکەن.
  • 2ئەم پێگەیە لەلای Wäfler (1976, 293, 304ff). گەنگەشە لەسەر کراوە.
  • 3ئەم جلوبەرگە لەگەڵ Hrouda’s “Schalgewand Nr. 1” (1965, 25). دەگونجێت.
  • 4ئەم سیمبۆلە بە خرابی پارێزراوە؛ بویە لێرە بوچونی Wäfler (1976, 295) پەیروەکراوە.
  • 5Wäfler 1976, 293, 296 پاشایەکی بەرهەڵستکار : Börker-Klähn 1989, 193 ئەداد.
  • 6Wäfler (1976) ووردەکاری ستایڵی ڕوبەکە و کڵاوی شێوە قوچەکی لەگەڵ نموونەکانی سەدەی هەشتەمی پێش زایینی بەراورد دەکات و مێژوویەکەی بۆ سەردەمی سارگونی دووەم (721-705 پ.ز) دەگەڕێنێتەوە. Börker-Klähn (1989, 193) و دەستنیشانکردنی بۆ فیگەرەکە وەك پاشایەکی بەرهەڵستکار، هەڵکۆڵراوەکە بۆ سەردەمێکی زۆر کۆنتر دەگەڕێنێتەوە، بۆ نموونە بۆ سەردەمی ئاشورنەسرپالی دووەم (883–859 پ.ز) و شلمناسری سێیەم (858-824 پ.ز). Bartl (1999–2001) وێنەکێشانێکی نوێی هەڵکۆڵراوەکە بڵاوکردوتەوە، و تێیدا دەرئەنجامەکەی Börker-Klähn رەتدەکاتەوە، و پێی وایە کە گەراندنەوەی مێژووی هەڵکۆڵراوەکە لە لای Wäfler بۆ سەدەی هەشتەمی پێش زایینی ڕاستە.
  • 7King 1913, 68, n. 5.

سەرچاوە گشتیەکانی 'تاريف و سيمبوl و ديمەنە هونەرييەكان': Wäfler 1976; Börker-Klähan 1982, 193; Bartl 1999–2001.

جۆن جی تەیلەر، کونسوڵی گشتی بەریتانیا لە دیاربەکر سەردانی شوێنەوارەکەی کردووە لە ساڵی 1862 و ئاماژەی بە 'شوێنکاری نوسینی بزماری کردووە (کە لە تاقێکدا بووە، 6 پێ بە 4)، کە لە ئێستادا زۆر شێواوە و (هەرچەندە بە ئاسانی تێبینی دەکرێت) ناخوێندرێتەوە.1 هاوشێوەی ئەم، ئەفسەری سوپای بەریتانیا چارلز دبلیو ویلسۆن لە گەشتەکەی ساڵی 1895دا، ئاماژە بە بوونی 'هەڵکۆڵراوێکی بزماری دەدات کە ناخوێنرێتەوە'، لەگەڵ ئەوەی کە ڕوون نیە ئایا خۆی سەردانی شوێنەوارەکەی کردووە.2 لە لایەکی ترەوە، ئاشورناس ئێل دەبلیو کینگ لە ساڵی 1904 لە شوێنەوارەکە بووە و سەرنجەکانی بە درێژی شایەنی وەرگرتنن لێرەدا: 'هەندێك جار بە بێ تەماشاکردنێکی ورد ئەستەمە بزانرێت کە (ئەو دەرگایەی کە لە بەردەقسڵەکەدا دروستکراوە) هەڵکۆڵراوێکی لەسەرە. نمونەیەکی ئەمە ئەو دەرگایەیە کە لە لاشاخی گوندی ئەییل لەسەروو ڕووباری دیجلەوە هەڵکۆڵراوە لە باکوری دیاربەکرەوە، کە دەوترێت هەڵکۆڵراوە (...) هەروەها لە ژێریەوە بە دڵنیاییەوە هەڵکۆڵراوێکی بزماری هەیە کە بە هۆی کەش و هەواوە شێواوە. بەڵام لە لێکۆلینەوەمدا ئەوەم بۆ دەرکەوت کە ئەم شێوەیە بەشێکی بەهۆی کەش و هەواوەیە و بەشێکی بە هۆی شوێنی ئەو فیشەکانەوەیە کە بە بەردەقسڵەکەوەیە و هەندێك پارچەی ڕووکارەکەی بردووە.'3 لەسەر هەمان سەرنجی کینگ، هیچ کام لە لێکۆڵینەوە نوێیەکانی پیتەر بارتل4 و تیمی MMM لە ساڵی 2015 شوێنکاری هەڵکۆڵراوی نەدۆزیوەتەوە.

  • 1. Taylor 1865, 36.
  • 2. Wilson 1895, 248.
  • 3. King 1913, 68, n. 5.
  • 4. Bartl 1999–2001.

لە نیوەی دووەمی سەدەی 8ی زاینیی، بە تایبەت لە سەردەمی دەسەڵاتی پاشاکانی ئاشوریدا تیگلاس پلاسەری سێیەم (744-727پ. ز) و سارگۆنی دووەم (721-705 پ. ز)، بەردەوام پێکدادانی سەربازی هەبووە لە نێوان ئاشوریەکان و ئورارتووەکان هەبووە. هەرێمی بەشی سەرەوەی ڕووباری دیجلە کە هەڵکۆڵراوە بەردییەکەی ئەییلی تێدایە یەکێك بوو لەو ناوچانەی کە ناکۆکی لەسەر بوو لە نێوان ئەو دوو دەسەڵاتەدا، ئەمەش ئەگەری زۆرە کە ڕۆڵێکی گرنگی هەبووبێت لەسەر بڕیاری دروستکردنی شوێنەوارەکە لەم ناوچەیەدا. بە دڵنیاییەوە هەڵکۆڵراوە بەردییە ئاشوریە نوێیەکان زۆرجار دەکەونە ئەو شوێنە سیمبوڵیە گرنگانەی وەك سەرچاوەی ڕووبار و ڕێگای چیاکان و کانی، هەرچەندە مەرج نیە بە ئاسانی پێیان بگەیت. لەگەڵ ئەو پێگە بەهێزەی کە بەسەر دۆڵی دیجلەدا دەڕوانێت و شوێنە تا ڕادەیەك دیارەکەی نزیك لە ڕێگا نوێیە/کۆنەکە، هەڵکۆڵراوی بەردیی ئەییل نمونەیەکی دیاری مۆنۆمێنتەکانی ئاشووریەکانە لە سەر قەراغەکان.

کۆنترین ناوهێنانی مۆدێرنی شوێنەواری ئەییل لە تێبینی گەشتەکەی کونسوڵی گشتی بەریتانیا بۆ دیاربەکر دەردەکەوێت. جۆن جی تەیلەر کە لە ساڵی 1862 سەردانی شوێنەوارەکەی کردووە وتویەتی کە تێبینی هەڵکۆڵراوێکی فیگەری و نوسینێکی کردووە.1 لە پاش ئەم، ئەفسەری سوپای بەریتانی چارلز دبلیو ویلسۆن تاریفێکی کورتی داوە لەسەر پێگەکە لە گەشتەکەیدا و ئەوەی دووپاتکردۆتەوە کە هەڵکۆڵراوێك هەبووە بەڵام ڕوون نیە کە خۆی سەردانی پێگەکەی کردبێت.2 هەمان شت ڕاستە بۆ دەرمانسازی ئەڵمانی و گەڕیدە/شوێنەوارناس ولادیمێر بێلك کە ئارەزووی بۆ کۆپی کردنی هەڵکۆڵراوەکە لە تۆمارەکانیدا نیشان دراوە، هەرچەندە دیارە کە لە دواییدا سەردانەکەی هەڵوەشاندۆتەوە.3 ئاشوریناس ئێل دەبلیو کینگ لێکۆڵینەوەیەکی وردی کردووە لە هەڵکۆڵراوەکە لە ساڵی 1904 کە دژی ئەو ڕایەیە دەقێکی هەڵکۆڵراوی لەسەر بێت.4

  • 1. Taylor 1865, 36.
  • 2. Wilson 1895, 248.
  • 3. Belck 1901, 486, 501.
  • 4. King 1913, 68, n. 5.

Bartl, Peter V. 1999–2001. “Zum Felsrelief von Eğil.” State Archives of Assyria Bulletin 13: 27–37.

Belck, W. 1901. “Forschungsreise in Klein-Asien.” Verhandlungen der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, Sitzung vom 21. December 1901. Zeitschrift für Ethnologie 33: 452–522.

Börker-Klähn, Jutta. 1982. Altvorderasiatische Bildstelen und vergleichbare Felsreliefs. Mainz am Rhein: P. von Zabern.

Hrouda, Barthel. 1965. Die Kulturgeschichte des assyrischen Flachbildes. Bonn: Habelt.

King, L. W. 1913. “Studies of Some Rock-Sculptures and Rock-Inscriptions of Western Asia.” Proceedings of the Society of Biblical Archaeology 35: 66–94.

Kreppner, Florian Janoscha. 2002. “Public Space in Nature: The Case of Neo-Assyrian Rock Reliefs.” Altorientalische Forschungen 29: 367–383.

Taylor, J. G. 1865. “Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood.” Journal of the Royal Geographical Society of London 35: 21–58.

Wäfler, Markus. 1976. “Das neuassyrische Felsrelief von Eğil.” Archäologischer Anzeiger: 290–305.

Wilson, Charles, ed. 1895. Handbook for Travellers in Asia Minor, Transcaucasia, Persia, etc. London: J. Murray.

ناوەڕۆك
ئێرهان تامور (2016)
چاککردنی ناوەڕۆك
ماسیۆ پیبڵز (11/9/19)