Diyâr Bekr; Âmid
MS 1091
Görseller
Alan Bilgisi
Diyarbakır Ulu Camii, şehrin tarihi merkezinin kuzeybatısındaki kentsel dokuyla bütünleşmiş Eski Şehir surları içinde yer almaktadır. Anadolu'nun ayakta kalan en eski camiisidir ve İslam dünyasının en eski camilerinden biridir. Mevcut haliyle 11. veya 12. yüzyıla tarihlenen yapı, Selçuklu döneminden itibaren yeniden yapılandırıldığı için İslam öncesi dönemlerden mimari unsurları da bünyesinde barındırmaktadır. Bölgenin taş oymacılığı geleneğinin de dikkat çekici bir örneğidir.
Tanım ve İkonografi
”Tanım ve İkonografi' genel kaynakları: Strzygowski 1910, 140ff; Akok 1969, 114; Sözen 1971; Mango 1982, 128; Allen 1986; Beysanoğlu 1987, 3-4; Canard ve Cahen 1991 [1965], 344; Yinanç 1991 [1965], 346; Tuncer 1996; Andersen 2004; Top 2011, 25; 207-218; Raby 2004, 301-302.
Yazıtlar
Cami ve binalarının dış yüzeylerinde çok sayıda kitabe bulunmaktadır. Bunlar özellikle ibadethanenin kuzey cephesinde (1091/92 ve 1155 tarihli), batı cephesinde (1117–18 ve 1124–25 tarihli), doğu cephesinde (1163–64 tarihli) ve minaresinde yer almaktadır (1141 tarihli). Kitabelerden ikisi (1155 ve 1163–64) caminin mimarı Hibetullah el-Gurgani'nin adını belirtir. Ayrıca Mesudiye Medresesi'nde, şehirde 1183-1232 yılları arasında hüküm süren Artuklular dönemine tarihlenen beş yazıt daha bulunmaktadır. Şafi bölümündeki bir yazıt, yapımını Kanuni Sultan Süleyman dönemine tarihlendirmektedir. Ek yazıtlar, kompleksin günümüze kadar restorasyonlarını kayıt altına alır.
”Yazıtlar' genel kaynakları: van Berchem 1907; van Berchem v.d. 1910, 51–69; Sauvaget 1940; 1969, 134-139; Sözen 1971, 30; Aslanapa 1973, 4; Beysanoğlu 1987, 277–292; Andersen 2004; Top 2011, 188.
Tarihçe
Diyarbakır'daki Ulu Cami, çok sayıda restorasyon ve tadilat içeren uzun bir kullanıma sahiptir. Caminin dış cephesindeki kitabeler ve çağlar boyunca seyyahların anlatımları caminin tarihine ilişkin başlıca kaynakları oluşturur (ayrıca bkz. “Yazıtlar” ve “Eski Yayınlar”).
Diyarbakır'ın 639'da Arap-İslam orduları tarafından ele geçirilmesinin ardından, muhtemelen daha eski bir tapınağın bulunduğu yerde inşa edilmiş olan şehrin merkezi kilisesi yavaş yavaş camiye çevrilmiş olmalıdır.1 Camideki en eski yazıt, Selçuklu Sultanı Malik Şah dönemine aittir (1091/92) ve büyük bir yeniden yapılanmayı kayıt altına alır. Cami, ya 1115'te (Suriyeli Mikail ve Edessalı Matthew’un notlarına göre) ya da 1119'da (İbni'l-Azrak el-Fariki'ye göre)1 yangında hasar görmüştür; Selçuklu İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra şehirde iktidara gelen İnaloğulları tarafından restore edilmiştir. Külliyenin doğu cephesini Nisanoğulları (h. 1142-1183) yaptırmış, Artuklular (h. 1183-1232 ve yine 14. yüzyılda) Mesudiye Medresesi'ni inşa etmişlerdir. Anadolu Selçukluları, Akkoyunlular, Safeviler2 ve son olarak 1514'ten sonra Şafi bölümünü inşa eden Osmanlılar da dahil olmak üzere şehri yöneten hanedanların hemen hemen hepsi tarafından camide onarım ve restorasyon çalışmaları yapılmıştır.
Diyarbakır Müzesi tarafından hazırlanan kültürel miras envanterine göre, külliyenin genel restorasyonu Mayıs 2010'da başlatılmıştır.3
”Tarihçe' genel kaynakları: Beysanoğlu 1987.
Eski Yayınlar
Camiye büyük ölçüde bugünkü şeklini veren Sultan Melikşah'ın 1091/92'deki yeniden yapılandırmasından önce, 1046'da İranlı yazar Nasır-ı Hüsrev Diyarbakır'ı ziyaret etmiş ve Safarnama'sında şehrin anıtları hakkında yazmıştır.1 Camiden bahsederken, “hepsi yekpare olan iki yüz küsur taş sütun” olduğunun altını çizer.2 Ayrıca “cami yakınında” büyük bir kilise olduğundan bahseder. Edessalı Matthew (1062-1136), Suriyeli Mikail (1126-1199) ve İbn el-Azrak el-Fariki (1116–yaklaşık 1194), 12. yüzyılın başlarında camide bir yangın çıktığını belirtirler. 1655 baharında şehirde birkaç hafta geçiren Evliya Çelebi, anıtlara hayranlığını dile getirir. Ulu Cami ile ilgili olarak şunları yazar:
“Birincisi, tam da kasabanın merkezinde eski ibadethane, yüksek cami, Diyarbakır'ın gururu yani Ulu Camii var. […] Halep’in Ulu Camii, Şam’ın Emevi Camii, Asil Kudüs'teki El Aksa Camii, Mısır’da El Ezher Camii ve İstanbul'daki Büyük Aya Sofya gibi, Diyarbakır'ın bu Ulu Camii de duaların kabul olduğu yerdir.”3
Evliye Çelebi mescidin ve mimari öğelerinin tasvirini yapar. Verdiği bilgilerin birkaçı doğrulanmamış olsa da,4 yazdıkları genel çerçevede kabul görür ve yapının 17. yüzyıldaki gerçek durumunun büyüleyici bir kaydını oluşturur. 18. yüzyılda ve özellikle 19. yüzyılda çok sayıda Avrupalı seyyah camiyi ziyaret etmiş ve izlenimlerini kaydetmiştir.5
Seçilmiş Kaynakça
Akok, Mahmut. 1969. “Diyarbakır Ulucami Mimari Manzumesi.” Vakıflar Dergisi 8: 113–139. Text accompanied by 30 plates and 52 figures.
Allen, Terry. 1986. A Classical Revival in Islamic Architecture. Wiesbaden: L. Reichert.
Andersen, Angela Lyn. 2004. The Diyarbakir Ulu Cami: Social History and Interaction at the Great Mosque. M.A. Thesis, University of Victoria.
Aslanapa, Oktay. 1973. Türk Sanatı. Vol. 2. Istanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Beysanoğlu, Şevket. 1987. Anıtları ve Kitâbeleri İle Diyarbakır Tarihi: Birinci Cilt; Başlangıçtan Akkoyunlular'a Kadar. Ankara: Neyir Matbaası.
Canard, Marius and Claude Cahen. 1991 [1965]. “Diyâr Bakr.” In The Encyclopaedia of Islam. Vol. 2. Leiden: Brill.
Kiel, Michael. 1988. “The Physical Aspect of the City.” In Evliya Çelebi in Diyarbekr, edited by Martin van Bruinessen and Hendrik Boeschoten, 53–63. Leiden: Brill.
Mango, Maria Mundell. 1982. “The Continuity of the Classical Tradition in the Art and Architecture of Northern Mesopotamia.” In East of Byzantium: Syria and Armenia in the Formative Period, edited by Nina G. Gorsoïan, Thomas F. Matthews, and Robert W. Thomson, 115–134. Washington, D.C.: Dumbarton Oaks.
Raby, Julian. 2004. “Nur Al-Din, the Qastal al-Shu’aybiyya, and the ‘Classical Revival.’" In Essays in Honor of J. M. Rogers (Muqarnas: An Annual on the Visual Culture of the Islamic World, vol. 21), 289–310. Leiden: Brill.
Rogers, J. Michael. 1971. “A Renaissance of Classical Antiquity in North Syria (11th–12th Centuries),” Annales archéologiques arabes syriennes 21: 347–356.
Souvaget, Jean. 1940. “Inscriptions Arabes.” In Voyages archéologiques dans la Turquie orientale, by Albert Gabriel, 287–356. Paris: E. de Boccard.
Soyukaya, Nevin, Ercan Alpay, Fatma Kaya, Elif Hanar, Şeref Yumruk, Zafer Han, and Orhan Balsak, eds. 2009. Diyarbakır Kültür Envanteri. Vol. 1. Diyarbakır: T.C. Diyarbakır Valiliği.
Sözen, Metin. 1971. Diyarbakır’da Türk Mimarisi. Istanbul: Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği.
Strzygowski, Josef. 1910. “Beiträge zur Kunstgeschichte des Mittelalters von Nordmesopotamien, Hellas und dem Abendlande.” In Amida: Matériaux pour l'épigraphie et l'histoire musulmanes du Diyar-bekr, edited by Max van Berchem et al., 131–376. Heidelberg: C. Winter.
Thackston, Wheeler M. 2001. Nasir-i Khusraw’s Book of Travels. Costa Mesa, CA: Mazda.
Top, Mehmet. 2011. “Diyarbakır Ulu Camii ve Müştemilatı.” In Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, edited by İrfan Yıldız, 185–226. Diyarbakır: T.C. Diyarbakır Valiliği.
Tuncer, Orhan Cezmi. 1996. Diyarbakır Camileri: Mukarnas, Geometri, Orantı. Diyarbakır: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi.
Tuncer, Orhan Cezmi. 2012. Diyarbakır Surları. Ankara: T.C. Diyarbakır Valiliği.
Van Berchem, Max. 1907. "Arabische Inschriften aus Armenien und Diyarbekr." In Materialien zur älteren geschichte Armeniens und Mesopotamiens, by C. F. Lehmann-Haupt, 125-160 (1–36). Berlin: Weidmannsche Buchhandlung.
Van Berchem, Max, Josef Strzygowski, and Gertrude Bell. 1910. Amida. Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung.
Van Bruinessen, Martin, and Hendrik Boeschoten. 1988. Evliya Çelebi in Diyarbekr. Leiden: Brill.
Yinanç, Mükrimin Halil. 1991 [1965]. “Diyâr Bakr: Ottoman Period.” In The Encyclopaedia of Islam. Vol. 2. Leiden: Brill.