Paikuki Yazıtı

Paikuli anıtı uzun süre önce yıkılmıştır ve orijinal yüksekliğinin sadece bir kısmı bozulmadan korunmuştur. Bununla birlikte, arkeolojik veriler anıtın kağıt üzerinde de olsa yeniden inşası için yeterlidir; bilinen ilk çizim 1920'lerde Ernst Herzfeld tarafından gerçekleştirilmiştir (bkz. Herzfeld’in çizimi). Herzfeld'in zamanından beri, bilim insanları arkeolojik verileri yorumlamaya devam etmektedirler.

Anıt kübik planlıdır; tabanı yaklaşık 8 x 8 m ölçülerinde ve içi yontulmamış taşlardan oluşmaktadır. Ön yüzündeki taşlar yerinde korunmamış, birkaçı yazıtlı, kesme taşlardır. İşlenmemiş taşların çoğu yamaca saçılmış halde dururken, üzeri yazılı olanlar Süleymaniye/Slemani müzesindedir (müzeye götürülen bazı bloklarda görseller de mevcuttur; bkz. metnin devamı). Herzfeld, blokların dağılımına göre anıtın orijinal şeklini yeniden çizebilmiştir (bkz. plan); Herzfeld rekonstrüksiyon çizimi için, özellikle Narseh'in babasının sonradan bir yazıt eklediği Kâbe-i Zerdüşt'teki Akhamenid/Ahameniş kulesi gibi, karşılaştırılabilir yapıları da göz önünde bulundurmuştur.1 Anıtın orijinal yüksekliği bilinmemekle beraber Herzfeld'in 3:2 (yükseklik:genişlik) oranlık varsayımına göre 12 metre yüksekliğinde olmalıdır. En üstte, mimari olarak öne çıkan iki sıra blok vardı: üst sıra pinakololar (her biri dört basamaktan oluşan) ve bunun altında bir sıra boşluk (bkz. çizim).2 31.5 cm çapında taşa gömük sütunlar dört köşeyi belirlemektedir; çan biçimli sütun kaideleri hafifçe yükselen bir podyum üzerine oturmaktadır.3 Anıtta herhangi bir pervaz kullanıldığına dair, yazıt için çerçeve gibi, gösterge yoktur.

Düşen yazıtlı blokların dağılımından, hem Orta Farsça hem de Part dillerinde yazılan yazıtın, anıtın sırasıyla batı ve doğu taraflarının tüm genişliğini kapladığı bellidir. İki tarafta da, her biri birkaç satır olan, 7-8 yazılı sıra taş vardı; satırlar köşeden köşeye uzanıyordu ve bazı yerlerde köşe sütunlarına devam ediyordu.4 Kullanılan harf boyutunun küçük olmasından dolayı Herzfeld yazının okunabilmesi için son satırlarının göz hizasında olması gerektiğini varsaymıştır. Buna göre, yazıtın alt sıra taşlarının doğrudan podyumun üzerinde olması gerekmektedir (bkz. “Yazıtlar”).

Anıtın dört tarafında, kral büstlü dört yüksek kabartma blok bulunmuştur; bu kabartmalar Narseh’i resmediyor olmalıdır. Bunlar muhtemelen Herzfeld’in çizimindeki gibi yazıtın üzerinde, her duvarın kabaca ortasına denk gelecek şekilde yerleştirilmişlerdi. Ancak, o zamandan beri, iki büstün arkasındaki monte etme sisteminin diğer iki büstünkinden farklı olduğu farkedilmiş ve bunun anıtın üzerinde farklı yerleşimlere işaret edebileceği kaydedilmiştir.5 Yıkıntılar arasında, tamamen üç boyutlu olarak oyulmuş, parçalanmış beşinci büst de bulunmuştur; bu büstün anıta nasıl yerleştirildiği ya da yerleştirilip yerleştirilmediği belirsizdir.6

Dört yüksek kabartma büstü de bir Sasani kralını tasvir etmektedir ve aynı modele göre yontulduğu belirgindir. Kral, küresel korymbos ile özel imparatorluk tacını giymektedir. Saçları, diademin püskülleriyle çevrili, her iki tarafta dört örgüdür; bir inci kolye ve küpe takmaktadır ve sakalı bir yüzükten geçirilmiştir. Üç boyutlu olan beşinci büst, kralın benzer şekilde giyindiğini gösterir.7 Beş büstün tamamında işlenen birkaç belirgin ikonografik özellik, Narseh'in nümismatik portreleri ve Nakş-ı Rüstem'deki tören sahnesindeki temsiliyle eşleştirilebilir.8

Yapının mimari ve ikonografik özellikleri sayesinde yazıtta bahsi geçen Narseh'in tahta çıkışına ait etkileyici bir anıt inşa edilmiştir. Anıtsal yapı olmak dışında ritüel bir işleve sahip olduğu da düşünülmektedir. Herzfeld anıta bitişik bir merdivenin var olduğunu düşünmüştü.9 Bu özellik için herhangi bir arkeolojik kanıt bulunmamakla birlikte, çağdaş mimari karşılaştırmalarda bu öğe kullanılmıştır; dahası, yazıtın kendisi anıtı basamaklı bir şeyi (sunak ya da kaide gibi) çağrıştıran bir ganimet olarak tanımlamaktadır. Yakın zamanlardaki araştırmalarda, anıtın, Sasani kralının tebaasını huzuruna kabul ettiği ve övgüleri dinlediği bir kaide formunu örnek alarak yapıldığı öne sürülmüştür; bu işlev, Narseh'in kral olarak karşılanmasının Paikuli'de gerçekleştiği fikriyle uyumludur (bkz. “Yazıtlar” ve “Tarihçe”). Bununla birlikte, yapının bir hatıra anıtı olmak dışında herhangi bir ritüel işlevi bilinmemektedir.

• 1. Herzfeld 1924, 1–8; Burada ayrıca Taq-i Girra'daki kare kuleye atıfta bulunur.
• 2. Herzfeld'in (1924, 6) belirttiği gibi, bu motif Mezopotamya mimari geleneğinde yaygındı. Herzfeld Paikuli’de kullanılan motifin Mezopotamya ve sonrasındaki İslami versiyonları arasında bir bağ oluşturduğunu öne sürer.
• 3. Bu çan şeklindeki sütun kaidelerinin parçaları Herzfeld’den sonra tespit edilmiştir; bunların varlığı, podyumun Herzfeld'in çiziminde ön gördüğünden daha çıkık olduğunu gösterebilir (bkz. Cereti ve Terribili 2012, 85).
• 4. Yeni tespit edilen sütun kaideleri, kitabe ile aynı hizada yazılmıştır (bkz. bir önceki not).
• 5. Terribili ve Tilia 2016, 422.
• 6. Herzfeld (1924, 3) bunu anıtta kullanılmamış bir parça olarak değerlendirmiştir. Ancak, büstün kalitesi anıtın parçası olduğunu düşündürür, bkz. Colliva ve Terribili 2017.
• 7. Beşinci büstün korymbosu Herzfeld'in zamanından sonra tanımlanmıştır (Terribili ve Tilia 2016, 423 ve şek. 5). Büst ve korymbos parçaları bir arada neredeyse 2 m yüksekliğindedir; büstün alt kenarındaki boşluk göz önüne alındığında, heykel biraz daha uzun olmalıdır.
• 8. Ek olarak, yakın zamanda büstlerden birinde Narseh'in tip I sikkesiyle eşleşen çiçek (akanthus?) desenleri tespit edilmiştir (bkz. Terribili ve Tilia 2016, 423 ve şek. 4).
• 9. Herzfeld 1924, 6.