پرۆفایلی پێگە
کۆمەڵگەی خنس، کە لە کۆندا بە خنوسا ناوبراوە، بە دووەری 60 کیلۆمەتر دەکەوێتە باکوری ڕۆژهەڵاتی شاری موسڵ، لە نزیك گوندی خنس لە عێراقی نوێدا. دەکەوێتە ئەو شوێنەی کە ڕووباری جۆمێل (گۆمێل) بە ناو خەرەندێکی بەردینی قوڵدا دەڕوات. بەپێی دەقە هەڵکۆڵراوە بزماریەکانی شوێنەکە، ئەم کۆمەڵگە گەورەیە لەلایەن پادشا سەنحاریب، پادشای سەردەمانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوری نوێ، لە ساڵی (703-681 پێش زاین)، لە بەشی سەرەوەی باکوری ڕۆژهەڵاتی ئەو جۆگەیەی کە ئاوی بردووە بۆ نەینەوا و چواردەوری، دروستکراوە. هەڵکۆڵراوە بەردینەکان- کە پێکدێن لە تەختە تابلۆیەکی سەرەکی، مۆنۆمێنتی دەروازە، هەڵکۆڵراوی بەرجەستەی سوارچاکێك، و هەڵکۆڵراوەکانی شێوە کێل- لە سەر ڕووکاری دۆڵێکی تەسك، لە بەشی ڕاستی ڕووباری جۆمێل هەڵکەندراون. ناوی نوێی ڕووبارەکە، لە ناوی یۆنانی گواگمێلا دەچێت، لە باشوری خنس، لەو شوێنەی کە جەنگێکی گەورەی بەناوبانگ تێیدا ڕوویداوە.
لەپاڵ هەڵکۆڵراوە بەردینە ئاشوریەکاندا، لە سەردەمانی دواتردا، هەندێك گۆڕ لە ڕووکاری خەرەندەکە لە خنس هەڵکەندراون. لە هەندێک حاڵەتدا، ئەم گۆڕە نوێیانە، هەڵکۆڵراوە بەردینە ڕەسەنەکانی شوێنەکەیان شێواندووە.
ميديا
دیمەنە گشتیەکانی پێگەکە و سروشتی چواردەوری
دەروازەی مۆنۆمێنت
هەڵکۆڵراوە سەرەکیەکە
هەڵکۆڵراوی سوارچاکەکە
هەڵکۆڵراوی شێوە کێل
وێنە مێژوویەكان
وێنە تەواوكەرەكان
تاریف وسیمبول ودیمەنە هونەریەكان
سەرچاوە گشتیەکانی 'تاریف و سیمبول و دیمەنە هونەریەکان':Layard 1853, 207–216; Bachmann 1927, 1–22; Reade and Anderson 2013, 97–122.
دەقەكان
لایەنی کەم سێ لە هەڵکۆڵراوە شێوە كێلەکان هەڵکۆڵینیان لەسەرە (4، 7، 11). تابلۆی ژمارە 4 دەکەوێتە بەشی خوارەوەی خەرەندەکە و دەتوانیت پێی بگەیت، بەڵام ئەوانەی تر لە بەشی سەرەوەن و لە بەشی خوارەوەی خەرەندەکە نابینرێن. هەرچەندە هەرسێکیان تێکچوون، بەڵام وا دەردەکەوێت هەمان شتیان لەسەر هەڵکۆڵراربێت. ئەمەش وایکردووە کە توێژەران بتوانن هەندێك لە نوسینەکان چاکبکەنەوە.
ئەم دەقە هەڵکۆڵراوانە، کە بە دەقەکانی باڤیان ناسراون، یەکەمجار تاریفی دەستکەوتەکانی چوار سیستەمە هایدرۆلیکیەکانی سەنحاریب دەکەن و بە تایبەتی باسی بنیاتنانی سیستەمی باکوری ڕۆژهەڵات دەکەن و باسی ئەم مۆنۆمێنتە هەڵکۆڵدراوە دەکەن کە شوێنەکەیان ڕازاندۆتەوە. پـاشان باسی لافاو و خاپوربوونی بابل دەکەن لە ساڵی 689ی پێش زایندا.
سەرچاو گشتیەکانی 'دەقەکان':Grayson and Novotny 2014, 310–317 (no. 223); see also 'Sennacherib 223' (http://oracc.museum.upenn.edu/rinap/rinap3/corpus/)
مێژوو
لە سەردەمانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوریە نوێیەکاندا، کۆمەڵگای خنس شوێنێکی گرنگی سیاسی و ئاینی و ڕۆحی بووە. شوێنی ئەم هەڵکۆڵراوانە، لەسەر ڕووکاری ئەم بەردە لێژانە کە ڕاستەوخۆ بەسەر ڕووبارەکەدا دەڕوانن، وا دەردەکەوێت کە بۆ مەبەستی ئاینی لەبەشی سەرەوەی جۆگەکە دانرابێتن، نەك بۆ ئەوەی ببینرێت. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە مۆنۆمێنتەکە بەپێی ڕەوشە ئاینیەکەی لێکبدرێتەوە. پەرستنی پادشا بۆ خوداوەندەکان، لەسەرجەم وێنە بەرجەستەکانی ئەم مۆنۆمێنتە گەوەرەیەدا ڕەنگی داوەتەوە. ئەمەش کەیف و خۆشی پادشا دەردەخات کە توانیویەتی دەستبگرێت بەسەر سەرچاوە ئاوییەکان و سامانە سروشتیەکانی ئەو ناوچەیەدا.
لە سەردەمانی پاش ئیمپراتۆریەتی ئاشوریەکان، وا دەردەکەوێت کە ئەم شوێنە بایەخێکی سیاسی و ئاینی هەبووە. لە سەردەمانی ئەشکانیەکانن/ساسانیەکان تابلۆی بەرجەستەی نوێ لەسەر و لە تەنیشت تەختە ئاشوریەکانی شوێنەکە هەڵکۆڵدراون. لە پاڵ ئەوەشدا، شوێنەکە وەکو گۆڕستانێ بەکارهاتووە. گۆڕ لە ناو تەختە بەردیەنەکانی ئاشوریەکاندا هەڵکۆڵدراوە و هەڵکۆڵراوە ڕەسەنەکانی شێواندووە. ئەگەری ئەوەش هەیە کە ئەم گۆڕانە وەکو شوێنی خەڵوەت بەکارهاتبن لە سەدەکانی چوارەم و پێنجەمی زایندا. واتا پیرۆزی و سروشتی ئاینی ئەم شوێنە ئاشوریە هەر بەردەوام بووە.
ئەمڕۆ، خنس پێگەیەکی بەناوبانگی کولتوری و سروشتی گرنگە بۆ توێژەران و خەڵکی ناوچەکە. ئاشوریەکانی عێراق، کۆمەڵگای خنس، وەك بەشێك لە ناسنامەی مێژووی و کولتوری خۆیان دەبینن.
بڵاوكراوە سەرەكیەكان
لە ناو ئەو گەشتیارانەی کە سەرەتا سەردانی خنسیان کردووە، گەشتیار ئۆستن هێنری لەیاردە کە یەکێکە لەوانەی کە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەدا سەردانی ئەم شوێنەی کردووە.1 لەم کاتەدا، لەیارد وێنەی هەڵکۆڵراوەکانی کێشاوە، و دەقە هەڵکۆڵراوەکانی کۆپی کردووە، و گۆڕە نوێیەکانی پشکنیوە و هەندێك هەڵکۆڵینکاری کردووە لە نزیك دەروازەی ئەم خەرەندە قوڵە و لە هەندێکی تر لە بەشەکانی دۆڵەکەدا. پاشماوە و بناغەی هەندێك لە ستراکچەرە بەردینەکانی چاککردۆتەوە و لەژێر لیتەی ڕووباری جۆمێل دەریهێناونەتەوە. لەبەشی سەرەوەی خەرەندەکە، تێبینی فوارەکەشی کردووە. کە هەندێك حەوزن لە بەرد داتاشراون و ووردە ووردە بۆ ناو ڕووبارەکە شۆڕ بوونەتەوە. لە پاڵ لەیارددا، تی ئێس بێڵ، کە هونەرمەندێك بوو لە لایەن دەستەی ئەمیندارانی مۆزەخانەی بەریتانیەوە نێردرابوو لە ساڵی 1851(دواتر لە ڕووباری جۆمێلدا خنکا)، وێنەکێشانی سوارچاکەکەی دروستکردەوە. لە ساڵی 1905دا، کینگ، پاش ئەوەی شوێنەکەی لە گژوگیا پاککردەوە، وینەی فۆتۆگرافی خنسی گرت. لە ساڵی 1909، گێرترود بێڵ سەردانی شوێنەکەی کرد. وێنەکانی گێرترود بێڵ ئەوە نیشاندەدەن کە شوێنەکە گژوگیای زۆری لێبووە. واڵتەر باخمان لە ساڵی 1914 دا، وێنەی خنسی گرت و توێژینەوەی لە بارەیەوە ئەنجامدا و لە ساڵی 1972 دا ئەنجامەکانی بلاوکردەوە.2
سەرچاوەی هەڵبژێردراو
Bachmann, W. 1927. Felsreliefs in Assyria, Bawian, Maltai und Gundük. Wissenschaftliche Veröffentlichung der Deutschen Orient-Gesellschaft 52. Leipzig: J.C. Hinrichs.
Bell, Gertrude. 1911. Amurath to Amurath. London: Dutton.
Boehmer, R. D. 1997. “Bemerkungen bzw. Ergänzungen zu Gerwan, Khinis, und Faidhi.” Baghdader Mitteilungen 28: 245–249.
Grayson, A. Kirk, and Jamie Novotny, eds. 2014. The Royal Inscriptions of Sennacherib, King of Assyria (704–681 BC). Vol. 2. Winona Lake, IN: Eisenbrauns.
Jacobsen, Thorkild, and Seton Lloyd. 1935. Sennacherib’s Aqueduct at Jerwan. Chicago: Oriental Institute Publications.
Hallo, William W. 2003. The Context of Scripture. Vol. 2, Monumental Inscriptions from the Biblical World. Leiden: Brill.
Layard, Austen Henry. 1853. Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon. New York: G. P. Putnam.
Reade, Julian E. 1977. “Shikaft-I Gugul: Its Date and Symbolism.” Iranica Antiqua 12: 33–44.
Reade, Julian E. 1978. “Studies in Assyrian Geography I: Sennacherib and the Waters of Nineveh.” Revue d'assyriologie et d'archéologie orientale 73: 47–72.
Reade, Julian E., and Julie R. Anderson. 2013. “Gunduk, Khanes, Gaugamela, Gali Zardak - Notes on Navkur and Nearby Rock-Cut Sculptures in Kurdistan.” Zeitschrift fűr Assyriologie 103: 69–123.