پرۆفایلی پێگە
حەسکیف دەکەوێتە بەشی سەرەوەی ڕێڕەوی ڕووباری دیجلە لە ئەنادۆل، لە پارێزگای باتمانی تورکیای نوێ. بە تەواوی دەکەوێتە 30 کم لە باشوری ڕۆژهەڵاتی شاری باتمان و 100 کیلۆمەترێك لە ڕۆژهەڵاتی دیاربەکر. هەرچەندە لە پێش کۆتایی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی لەم شارەدا خەڵك نیشتەجێ بووە، بەڵام گەشەی بەرچاوی ئەم شارە لە ماوەی سەدەکانی دوانزە بۆ پانزەی زاینیدا بووە، لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەرتوقیەکان. لەو سەردەمەدا کۆمەڵێك نمونەی بیناسازی سەدەکانی ناوین بنیاتنراوە. بەشی سەرەوەی شارەکە، کە لەسەر دۆڵێك بووە و ڕوانیویەتی بەسەر ڕووبارەکەدا، پێگەیەکی زۆر سەرنجڕاکێش و دڵڕفێنی هەبووە. بەڵام، بەهۆی تەواوبوونی بەنداوی گەرماڤ (ئیلیسو) لە هاوینی 2019دا، لە پاش دۆکیومێنتکتردنی لەلای تیمی MMM، زۆربەی بەشەکانی ئەم شوێنەوارە سەرنجڕاکێشە کەوتونەتە ژێر ئاوی بەنداوەکەوە.
ميديا
تاریف وسیمبول ودیمەنە هونەریەكان
سەرچاوە گشتیەکانی 'تاریف و سیمبول و دیمەنە هونەریەکان':Gabriel 1940, 63–78; Eyice 1994, 283; Meinecke 1996, 61–76; Oğuzoğlu 1997, 365; Schneider 2008; Fındık et al. 2014.
دەقەكان
مێژوو
هەڵکۆڵینە شوێنەواریەکانی حەسکیف هۆیوك، کە دەکەوێتە دوو کیلۆمەتر لە ڕۆژهەڵاتی شاری دێرینی حەسکیف، ئەوە دەردەخات کە مێژووی نیشتەجێبوون لە شوێنەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانی نیولیسیك-چاخی بەردینی نوێ (هەزارەی دەیەمی پێش زاین، نیولیسیکی پێش سەردەمی گڵکاری). کۆنترین کاتی نیشتەجێبوون لەم شوێنە هاوکات بووە لەگەڵ کاتی شوێنەکانی تری وەك هالان جەمی، کۆرتیك تەپە، دەمیرکۆی هۆیوك، و هەروەها گوسیر هۆیوك. کۆنترین بەڵگەی نوسراوی ئەم شوێنە لە لە نوسینەکانی سەردەمانی ماری (هەزارەی دووەمی پێش زاین)یەکانەوەیە، کە ئەم شوێنە وەك پایتەختی شانشینی ئیلانسورە ناوبراوە. ئەم ناوە لە تێکستی هیتیەکانیشدا بەکارهاتووە. لە هەزارەی یەکەمی پێش زایین، ناوچەی حەسکیف لەوانەیە لەژێر فەرمانڕەوایی بیتزەمانی بوبێت، یان بەشێك بووبێت لە خاکی نیربو. ئەوەی لێی دڵنیاین ئەوەیە کە لەسەدەی نۆی پێش زایندا، ناوچەی حەسکیف خراوەتە سەر پارێزگای توشهانی ئاشوری- ئەو شارەی کە پایتەخت بووە و ئێستا دەکەوێتە 50 کم لە سەرووی زیارەت تەپەوە.
لە دوای ئیمپراتۆریەتی هەخامەنشی فارسەکان و پادشا هێلینستیکییە یۆنانیەکان، ناوچەی حەسکیف بەرەیەکی گرنگی ستراتیژی بوو لە نێوان ڕۆمانەکان و فارسەکان و پاشان ساسانیەکاندا. ئەم ناوچەیە کەمێك لە باکوری خەڵوەتگای تورابدینە (کە لە سەرچاوە ئاشوریەکاندا بە شاخەکانی كـاشیاری ناسرابوو)، و شوێنی دانیشتنی یەکێك لە قەشە گەورەکان (Nestorian bishopric) بووە لەسەردەمانی کڵێسای خەلیقەدووندا (لە ساڵی 451ی زاینی دا). لە سەرچاوە ڕۆمانیەکاندا، ئەم شارە ناوی بە کیپهاس، جێپها/جیپهاس، یان کاسترۆن ریسکەپهاس هاتووە. سەرجەم ئەم ناوانە لە وشەی سریانی 'کیفۆ'وە وەرگیراون کە بە واتای بەرد دێت. دوای دەستبەسەراگرتنی شارەکە لە لایەن موسڵمانە عەرەبەکانەوە لە ساڵی 640دا، هەتاوەکو ماوەی فەرمانڕەوا کورتەکەی حەمدانی و مەروانیەکان، زانیاری زۆر کەم دەربارەی شوێنەکە هەیە. بەڵام لە پاش ئەمە، سەلجوقیەکان وەکو دیاری ئەم شوێنەیان پێشکەشی ئەرتوقیەکانیان کردووە (1102-1231). لە پاش ئەمە، حەسکیف گەشەی باشی بەخۆیەوە بینیوە، و بەهۆی پردە گەورەکەی سەر ڕووباری دیجلەیەوە، کۆنتڕۆڵی ڕێگای زۆربەی کاروانچیەکانی کردووە بۆ دیاربەکرد و موسڵ. لەماوەی 130 ساڵی فەرمانڕەوایی ئەرتوقیەکاندا، کۆمەڵێك مانۆڕی سیاسی کراوە لەنێوان شانشینە بەهێزەکانی دراوسێیانەوە، کە سەلجوقیەکانی ئەنادۆل و ئەیوبیەکان بوون. ئەیوبیەکان بە داگیرکردنی حەسکیف لە ساڵی 1232دا، کۆتاییان بە حوکمی ئەرتوقیەکان هێنا.
لە دوای تاڵانکردنی شارەکە لە لایەن مەنگۆلەکانەوە لە ساڵی 1260دا، ئەیوبیەکانی حەسکیف توانیان ڕزگاریان ببێت لەژێر فەرمانڕەوایی قەرەقۆینلۆ، و دواتریش لە ژێر فەرمانڕەوایی ئاق قۆینلۆدا بوون. لەسەردەمی فەرمانڕەوایی کوڕەکانی ئاق قۆینلۆ ئوزون حەسەن، شارەکە جارێکی تر و بۆ ماوەیەکی کورت بوژانەوەی بەخۆیەوە بینی لەڕووی بیناسازیەوە، بەڵام ئەم ماوەیە زۆری نەخایاند و کۆتایی هات کاتێك شارەکە لە لایەن شا ئیسماعیلی سەفەوی داگیرکرا و دواتریش لە لایەن عوسمانیەکانەوە (1516). لەسەرەتای سەردەمی عوسمانیەکاندا، حەسکیف وەك ناوەندێکی بازرگانی قەبارە مامناوەند گەشەی کرد. لەم کاتەدا، شارەکە دابینکاری سەرەکی لۆکە بوو بۆ شاری ڤینیسیا.1 بـەڵام لە دوای سەدەی حەڤدەهەمەوە، شارەکە ووردە ووردە بۆیەوە بە شارێکی بچوك. ئەمڕۆ، حەسکیف شارەدێیەکی بچوکی (ئیلچە) سەر بە پارێزگای باتمانە.
لە ساڵی 1981دا، حەسکیف وەك ناوچەیەکی شوێنەواری پلە یەك پۆلێنکرا لە لایەن حکومەتی تورکیەوە و کنەو هەڵکەندنی شوێنەواری لە ساڵی 1986 بە دواوە لەم شوێنەدا ئەنجامدراوە.2 لە ساڵی 1997دا، حکومەتی تورکی چەند پلانێکی ڕاگەیاند بۆ دروستکردنی چەند وێستگەیەکی کارۆئاوی (بەنداوی ئیلیسو) لە سەر ڕووباری دیجلە وەك بەشێك لە پڕۆژەی باشوری ڕۆژهەڵای ئەنادۆل (گاپ). بەهۆی ئەم پڕۆژانەوە، بەشێکی زۆری حەسکیف و کۆمەڵێك شوێنەواری تر کە هێشتا لێکۆڵێنەوەیان لە بارەوە نەکرابوو لە هەردوو بەری ڕووباری دیجلەوە ژێرئاو کەوتن.3 سەرەڕای فشار و چالاکیە ناوخۆیی و نێودەوڵەتیەکان و کۆمەڵێك داوای یاسایی دژ بە پڕۆژەکە،4 بنیاتنانی بەنداوی ئیلیسو لە ساڵی 2015 دا و لە کاتی تۆمارکردنی تیمی پڕۆژەی دۆکیومێنکردنی مۆنۆمێنتەکانی میزۆپۆتامیا، بەردەوامبوو لە حەسکیف. کەمێك دوای ئەو بەروارە، حکومەتی تورکی، لە ئامادەکاری بۆ ژێرئاوکەوتنی شوێنەوارەکە، هەشت لە بیناکانی بەشی خوارەوەیان بۆ 'پارکێکی کولتوری' گواستەوە لە نزیك 'حەسکیفی نوێ'. ئەم شوێنە تازەیە چەند کیلۆمەترێك دوورتر لە شوێنی ڕەسەنی حەسکیفەوە دروستکرابوو بۆ نیشتەجێکردنی دانیشتوانی شارەکە.5
- 1. Rizk Khoury 1997, 33–34
- 2. بۆ بینینی زانیاری دەربارەی کنە و هەڵکەندنی شوێنەواری سەیری http://www.hasankeyfkazıları.org.tr/hasankeyf/#arastirma بکە.
- 3. لە ماڵپەڕی دەستپێشخەری بۆ زیندوو ڕاگرتنی حەسکیف، تێڕوانینێکی گشتی لە پڕۆژەکە و مێژووی مشتومڕاوی ببینە لە: http://www.hasankeyfgirisimi.net/?page_id=6.
- 4. نمونەی دەستپێشخەری بۆ زیندوو ڕاگرتنی حەسکیف، (http://www.hasankeyfgirisimi.net/?page_id=2)؛ Susanne Güsten. 'Court Case Could Slow Turkish Dam Project.' New York Times, March 30, 2011.
- 5. Ali Kucukgocmen. 'History Disappears' as Dam Waters Flood Ancient Turkish Town.' Reuters, February 25, 2020. https://www.reuters.com/article/us-turkey-dam/history-disappears-as-dam-... ئەو شێوازانەی کە بۆ گواستنەوەی شوێنەوارەکان بەکارهێنراون لەلایەن ژمارەیەك ڕێکخراوی میراتەوە ڕەخنەی لێگیراوە؛ سەیری نمونەی لێدوانی Europa Nostra بکە لە: https://www.europanostra.org/europa-nostras-board-gives-statement-endang....
سەرچاوە گشتیەکانی 'مێژوو':Darkot 1950, 452; Ory 1971, 507; Astour 1992; Oğuzoğlu 1997, 364–366; Miyake et al. 2012; Fink 2017, 2–6.
بڵاوكراوە سەرەكیەكان
بەدرێژایی مێژووی حەسکیف، کۆمەلێك گەشتیاری زۆر سەردانی شارەکەیان کردووە و تۆماری بۆچونەکانی خۆیان کردووە لەسەر شارەکە. یەکێك لە کۆنترین سەرچاوەکان، سەبارەت بە حەسکیف، جوگرافیاناس ئەلمەقدەسیە کە بەپێی گێڕانەوەکانی شارێکی چالاك بووە و کۆمەڵێك کڵێسا و بازاڕ و میوانخانەی لێبووە.1 ئیبن ئەلڕەزاق ( 77-1176) ئاماژەی بە پردی حەسکیف داوە.2 ئەلجازری، کە نوسەری کتێبێکی بەناوبانگـی ئەندازیاریە،3 ئاماژە بەوە دەکات کە خزمەتگوزاریەکانی فەرمانڕەوا ئەرتوقیەکانی حەسکیفی لە ساڵی 75-1174 بینیوە، بەڵام ئەو خزمەتگوزاریانە دواتر گوازراوەتەوە بۆ دیاربەکر/ئامەد کاتێك دادگای ئەرتوقیەکان گوازراوەتەوە.4 لە کتێبەکەیدا باس لەوە دەکات کە دەرگایەکی بۆ کۆشکی ئەرتوقیەکان دروستکردووە، تاریفی دەرگاکە دەدات کە بە بڕۆنزی ڕازاوە دروستکراوە و بە ناوبەندی ئاسنین و ئەڵقەیەکی لەدەرگادان ڕازێنراوەتەوە.
'[...] بۆ هەر ڕووی دەرگایەك، ئەڵقەیەکم دروستکرد (ئەڵقەی لە دەرگادان) لە مسی سپی (cast brass) لە شێوەی دوو مار کە بەیەکەوە نوساون و سەری مارەکان ڕوویان لەیەکە. دەمی مارەکان کراونەتەوە، وەك ئەوەی کە بیانەوێت پەلاماری مل و سەری شێرێك بدەن [شێرەکە لە نێوان دوو مارەکەدا دانراوە].'5
پێتاهیا بن یاکۆڤ، کە حاخامێکی جوی خەڵکی شاری ڕێگنسبۆرگی ئەڵمانی بووە، لەسەر ڕێگای ئۆرشەلیم (قودس)، سەردانی حەسکیفی کردووە لە کۆتای سەدەی دوانزەهەمدا. وا پێدەچێت ئەم حاخامە یەکەم کەس بێت کە لە مێژووی ناوی شارەکەی کۆڵیوەتەوە.6 یاقوت ئەلحەمەوی (یاقوت ئەلهاماڤی، 1229) سەرسوڕمانی خۆی نیشانداوە بۆ پردەکەی سەر ڕووباری دیجلە،7 وە ئبین شەداد (1285)، کە خۆی شارەکەی بینیوە، تاریفی ئەم شارەی سەردەمی ئەیوبیەکانی کردووە و باسی شوێنی نیشتەجێبوونی فەرمانڕەواکانی شارەکە و مزگەوتەکان و مەدرەسەکان و گەرماوەکان و بازاڕەکان و کاروانسەرایەکانی کردووە.8 لە بەشێکی زیادکراودا بۆ کتێبەکەی ئیبن شەداد، یەکێك لە فەرمانڕەوا ئەیوبیەکان، کە ناوی عادل سولەیمان بووە، سەرسامی خۆی بە کتێبەکە نیشانداوە و خۆی لەسەری نوسیوە.9
حەمدەڵا موستەوفی (حەمدەڵا ئەلمستەوفی، 1349) ئاماژە بەوە دەکات کە سەرچاوە داراییەکانی شارەکە لە سەدەی چواردەهەمەوە ووردە ووردە کەمبوونەتەوە.10 جیۆسافات باربۆ (1413-1494) و جیۆڤانی ماریا ئەنجیۆلیللۆ (1451-1452)، کە دوو گەشتیاری خەڵکی ڤینیسیا بوون، لە سەدەی پانزەهەمدا سەردانی ناوچەکەیان کردووە و شارەکەیان بە 'ئاسانچەپە' یان 'ئاروسنچیف) ناوبردووە.11 ئەڤلیا چەلەبی لە ساڵی 1656دا بە ناو ئەم شوێنەدا تێپەڕیوە و دەڵێت کە هیچ ووشەیەکی نەدۆزیوەتەوە تا وەسفی جوانی پردەکەی سەر ڕووباری دیجلەی پێبکات.12
و هەروەها ئەم کەسانەش سەردانی شوێنەکەیان کردووە لە سەدەی نۆزدەهەمدا؛ هێلموس ڤۆن مۆلتکە (کە دواتر بووە بە سوپاسالاری پروسیا)، کونسوڵی گشتی بەریتانیا لە دیاربەکرد (تایلەر)، ئاشوریناس کارل فریدریچ لێهمان هاوپت.13 هەموویان ئاماژەیان بەوە کردووە کە لەو سەردەمەدا پردەکە خاپور بووە و تەنها پاشماوەکانی ماون.
لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، گێرترود بێڵ سەردانی شوێنەکەی کردووە و وێنەی فۆتۆگرافی شوێنەکەی گرتووە.14 ئەلبێرت گابرێیل لە ساڵی 1940دا، بەڵگەنامەیەکی وورد و درشتی لەسەر مۆنۆمێنتەکان بڵاوکردۆتەوە.15
- 1. Oğuzoğlu 1997, 365
- 2. سەیری Schneider 2008, 6–7 بکە.
- 3. سەیری Hill 1974 بکە.
- 4. سەیری Meinecke 1996, 62–63 بکە.
- 5. وەرگێرانەکە: Hill 1974, 94.
- 6. Fink 2017, 2.
- 7. Darkot 1950, 453.
- 8. Meinecke 1996, 65.
- 9. Meinecke 1996, 71.
- 10. Oğuzoğlu 1997, 366.
- 11. Fink 2017, 6.
- 12. سەیری Ertaş 2011, 46. بکە.
- 13. Von Moltke 1841, 236–237; Taylor 1865, 32–33; Lehmann-Haupt 1910, 373–380.
- 14. http://gertrudebell.ncl.ac.uk/photos.php
- 15. Gabriel 1940. بۆ بینینی لیستی ئەو گەشتیارانەی کەمتر ناسراون سەیری Miynat 2009 بکە.
سەرچاوەی هەڵبژێردراو
Ahunbay, Zeynep. 2008. “Hasankeyf, a Site Threatened by the Ilısu Dam Project.” In Heritage at Risk: ICOMOS World Report 2006–2007 on Monuments and Sites in Danger, edited by Michael Petzet and John Ziesemer, 156–57. Altenburg: E. Reinhold.
Astour, Michael C. 1992. “The North Mesopotamian Kingdom of Ilānṣurā.” In Mari in Retrospect: Fifty Years of Mari and Mari Studies, edited by Gordon D. Young, 1–33. Winona Lake, IN: Eisenbrauns.
Darkot, Besim. 1967. “Hisn Keyfâ.” In Islâm Ansiklopedisi: Islâm âlemi coğrafya, etnografya ve biyografya lûgati, vol. 5, pt. 1: 452–454. Istanbul: Millî Eğitim Basimevi.
Ertaş, Mehmet Yaşar. “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde Yollar: Kaldırımlar, Köprüler ve Kervansaraylar.” Pamukkale University Social Sciences Institute Journal 10: 43–53.
Eyice, Semavi. 1994. “Dicle Köprüsü.” In Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi, vol. 9: 283–284. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Fındık, Nurşen Özkul, Ali Akın Akyol, and Nurşen Sarı. “Archaeometric Analyses of Hasankeyf Unglazed Ceramics.” Mediterranean Archaeology and Archaeometry 14 (1): 261–271.
Fink, Andreas. 2017. Der arabische Dialekt von Hasankeyf am Tigris (Osttürkei). Wiesbaden: O. Harrassowitz.
Gabriel, Albert. 1940. Voyages archéologiques dans la Turquie orientale. Paris: E. de Boccard.
Hill, Donald R. 1972. The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices by Ibn al-Razzāz al-Jazarī. Boston: Dordrecht.
Lehmann-Haupt, Carl F. 1910. Armenien, Einst und Jetzt: Reisen und Forschungen von C.F. Lehmann-Haupt. Vol. 1, Vom Kaukasus zum Tigris und nach Tigranokerta. Berlin: B. Behr’s Verlag.
Meinecke, Michael. 1996. Patterns of Stylistic Changes in Islamic Traditions: Local Traditions versus Migrating Artists. New York: New York University Press.
Miyake, Yutaka, Osamu Maeda, Kenichi Tanno, Hitomi Hongo, and Can Y. Gündem. 2012. “New Excavations at Hasankeyf Höyük: A 10th Millennium cal. BC Site on the Upper Tigris, Southeast Anatolia." Neo-Lithics 1/12: 3–7.
Miynat, Ali. 2009. “Batılı Seyyahların Gözüyle Hasankeyf.” In I. Uluslararası Batman ve Çevresi Tarihi Sempozyumu, edited by Salim Cöhce and Adnan Çevik, 182–198. Batman: Batman Valiliği.
Oğuzoğlu, Yusuf. 1997. “Hasankeyf.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, vol. 16: 364–368. Istanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Ory, Solange. 1971. “Ḥiṣn Kayfā.” In Encyclopedia of Islam, Vol. 3: 506–509.
Rizk Khoury, Dina. 1997. State and Provincial Society in the Ottoman Empire: Mosul, 1540–1834. Cambridge: Cambridge University Press.
Sauvaget, Jean. 1940. “Inscriptions Arabes.” In Voyages archéologiques dans la Turquie orientale, by Albert Gabriel, 287–356. Paris: E. de Boccard.
Schneider, Peter I. 2008. Die Rizk-Moschee in Hasankeyf: Bauforschung und Baugeschichte. Byzas 8. Istanbul: Ege Yayınları.
Sinclair, Thomas A. 1989. Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey. Vol. 3. London: Pindar.
Taylor, J. G. 1865. “Travels in Kurdistan, with Notices of the Sources of the Eastern and Western Tigris, and Ancient Ruins in Their Neighbourhood.” The Journal of the Royal Geographical Society of London 35: 21–58.
Von Moltke, Helmuth. 1841. Briefe über Bestände und Begebenheiten in der Türkei aus den Jahren 1835 bis 1839. Berlin: Mittler.
Whelan, Estelle. 1988. “Representations of the Khāṣṣakīyah and the Origins of Mamluk Emblems.” In Content and Context of Visual Arts in the Islamic World, edited by Priscilla P. Soucek, 219–243. University Park, PA.: Published for the College Art Association of America by the Pennsylvania State University Press.