سەنتەری میدیای مێژووی هونەر، بەشی مێژووی هونەر وشوێنەوار

مزگەوت و منارەی ئامێدی/ عمادیە

بەروار

نزیکەی سەدەی 15 زایینی

بەرواری دۆكیومێنتكردنی پێگەی MMM
پایزی 2013
جۆری پێگە
بینا وکۆمەڵگە ئاینیەکان
شار
ئامێدی
پارێزگا/هەرێم
دهۆك
پێگەی پەیوەندیدارەکان
ميديا
سیما ناسراوەكان

مزگەوت و باخچە

منارە: دیمەنە تەواوەكان

بناغەی منارەكە

لوتكەی منارەكە

وێنە مێژوویەكان

مزگەوتی ئامێدی دەكەوێتە سوچی باكوری قەڵای ئامێدی، لە باشوری كوَشكەكەی پێشو (كە لەئێستادا نەماوە). بیناكەی ئێستا لە سەدەی ڕابردوودا دروستكراوە، لەسەر كۆپیەكی ڕوخاو، كە پێشتر هۆڵی نوێژكردن بووە، منارەكەی كە چەند مەترێك دوورە لە هۆڵەكەوە، بە بەرزترین بینا دادەنرێت لە شارەكەدا، وە ئەگەری هەیە كە لە سەدەی شانزەدا دروستكرابێت.

مزگەوتی ئامێدی لە سەدەی بیستەمدا دروستكرا لەسەر شێوازی بینایەكی پێشوو كە پێشتر هەبووە  لە سەدەكانی ناوەڕاستدا، لەوانەشە پێش ئەوە بوبێت، (بۆ زانیاری زیاتر سەیری "مێژوو" بكە). هۆڵی نوێژەكە نەخشەیەكی لاكێشەیی هەیە، هەروەها سێ ڕاڕەوی هەیە كە بە تاق داپۆشراوە لەڕێی ڕیزێك لە چەماوەی نوك تیژی نزم كە لەسەر چەند كۆڵەكەیەكی گەوەرە راوەستاون، ڕاڕەوەكان و دیوارەكانی بەگەچی سپی ئاسایی ڕوپۆشكراوە. چونە ژوورەوە بۆ مزگەوتەكە لە لای ڕۆژهەڵاتەوەیە لە ڕێی (داڵانیكی)، درێژەوە، كە دەوردراوە لە باشورەوە بە دیوار ولە باكورەوە بە بینای نوێ.

منارەی مزگەوتەكە، لەوانەیە لە سەدەی شانزەهەمدا دروستكرابێت، بە سەربڵندی دەردەكەوێت، لە سوچی باكوری ڕۆژهەڵاتی ئەو كومەڵگەیەدا لە تەنیشت دەروازەكە لە ناو داڵانەكەدا، لە پارچە بەردی قسڵی چوارگۆشەیی پەمەیی دروستكراوە كە لە ناوچەكەدا بەردەستە، بەرزیەكەی 30 م زیاترە، قەبارەی بنكەی چوارگوَشەكە 5x5 مەترە، منارەكە لەلای ڕۆژهەڵاتەوە دەروازەیەكی هەیە، هەر سێ لاكەی تری بنكەكەى ڕازێندراوەتەوە بە چەند چەماوەیەكی نوك تیژی ڕوو چاڵ، و هەریەكێك لەو چەماوە كلۆرانە ڕوتەختێكی بازنەیی دەگرێتەخۆ وەك مێدالیایەكی بچوك ڕازێنراوەتەوە بە نەخش ونیگاری ئاڵۆز وچڕ. چەند ڕوتەختێكی لاكێشەیی نەخشكراو دەكەوێتە سەروی ئەم چەماوە كلۆرانەوە، كە دیزاین كراوە لەپێناو ئەوەی نەخشی نوسینەكان بگرێتەخۆی، سەرەڕای ئەوەش، ئەم ڕوتەختانە بە بەتاڵی ماونەتەوە بە هۆكاری نادیار.

بەم جۆرە، مێژووی ئەم بینایە بە وردی بە نەزانراوی ماوەتەوە، گواستنەوە لە بنكە چوارگۆشەكەوە بۆ لاشەی ستونەكە كە نەخشەكەی بازنەییە، لە ڕێی پێكهاتەیەكەوەیە كە ناسراوە بە (سێگوشەی توركی)، كە جۆرێكە لە چەماوەی بازنەیی. ڕاستەوخۆ لەسەرو ئەو گواستنەوەیەوە زنجیرەیەكی نەخشێنراو هەیە لەگەڵ قاڵبێكی نەخشێنراوی كووڕی ساكار، لاشەی ستونەكە هیچ ووردەكاریەكی تیدا نیە جگە لە قاڵبێكی نەخشێنراوی كووڕی تر كە ڕاستەوخۆ دەكەوێتە ژێر بانیژەكەوە، لەگەڵ كۆڵەكە چەماوەكاندا كە بە نەخشێكی ووردی گوڵگوڵی دیزاینكراوە، وە لە سەروو ئەمەوە گومەزێكە وئاڵایەكی لەسەرە. بەشی سەرەوەی منارەكە دوبارە دروستكراوەتەوە دوای خاپوركردنی بەهۆی پێكدادانە سەربازیەكانەوە لە شەستەكانی سەدەی ڕابردوودا، ئەمەش بۆتە هۆكاری جیاوازیی ڕەنگ وشێوازی یەكەكانی بیناكە.

ڕایەكی باو هەیە كە دەڵێت مزگەوتی گەورەی ئامێدی لەسەر بینایەك دروستكراوە كە لە پێش ئیسلامدا هەبووە، هەرچەندە هیچ بەڵگەیەكی شوینەوار نیە بۆ سەلماندنی ئەمە جگە لە نزمی ئاستی زەویەكە نەبێت،1 ڕوون نیە بە ووردی ئاخۆ كەی یەكەم مزگەوت لەم ناوچەیەدا دروستكرابێت، بە دڵنیاییەوە ئامێدی مزگەوتێكی هەبووە لە سەردەمی زەنكیەكاندا، وە دوو بەش لەو بینایە پارێزراون و لەئێستادا لە مۆزەخانەی عێراقیدان: مینبەرێكی تەختە كە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 12 هەروەها دەرگایەكی تەختە كە نوسینێكی لەسەرە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بدرالدین لۆلۆ (1225-1259)2 زایینی، هەرچەندە ناتوانرێت بە ووردی دڵنیابینەوە بەڵام پێدەچێت ئەو بینایە لە سەدەكانی ناوەڕاستدا دروستكرابێت لەو شوێنەی مزگەوتی گەورەی ئێستای لێیە، وە لەوانەیە منارەكە دواتر زیادكرابێت بۆ مزگەوتەكە، هیچ نوسینێكی لەسەر بەدینەكراوە هەروەها هیچ بەڵگەیەكی نوسراو نیە كە بتوانێت ئەم بینایە بگەڕێنێتەوە بۆ سەردەمێكی دیاریكراو، بەڵام ئەوەی لە ناوچەكەدا باو و بڵاوە ئەوەیە كە ئەم بینایە لە سەردەمی شازادەی بادینان حسێن والی دروستكراوە، كە لە (1534-1573)3 زایینی دا فەرمانڕاو بووە، مزگەوتەكە هەتا چلەكانی سەدەی 19 وەك پاشماوە دەردەكەوت بە پێی ڕاپورتەكانی گەڕیدە كۆچكەرە ڕۆژئاواییەكان، (بو زانیاری زیاتر سەیری بڵاوكراوە سەرتاییەكان بكە)، لە سەدەی بیستەمدا دوبارە دروستكراوەتەوە، دوای خاپوركردنی بەهۆی بۆمبارانكردنی لە شەستەكانی سەدەی بیستەمدا.

  • 1. ئەم ڕایە لە لێبڵی مزگەوتەكەدا دیارە، كە لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری دهۆكەوە پێی بەخشراوە و هەڵواسراوە.
  • 2. الجنابی 1982، 191-196؛ جگە لە 190-195.
  • 3. وەك لە لیبلەكەی شوینەواری دهوك هاتوە.

سەرەڕای ئەوەی كە گەڕیدە پێشینەكان بۆ ئامێدی، ئاماژەیەكی سەرپێییان دابو بە مزگەوتەكە، بەڵام ویلیام ئیزنوورس وهنری جیمس روس، هەردوكیان كە لە چلەكانی سەدەی نۆزدەهەمدا سەردانیان كردبوو لە (1840) زایینی دا، ووردەكاری تەواویان پێشكەش كردبوو بە شیكردنەوەی وەسفە ڕابردووەكەیان بۆ مزگەوتی گەورە كە لە ئێستادا هەیە، وهنری جیمس تێبینی ئەوەی كرد كە بەرامبەر كۆشكەكە پاشماوەی مزگەوتێكی گەورە هەیە، خاپور بووە بە هۆی جەنگ وپشتگوێخستنەوە، لە كاتێكدا كە منارەكە بینایەكی پتەوی هەبووە و وەكو یەكەیەكی باش دەردەكەوت،1 هنری بایندر تەنها گەڕیدە بوو كە لە هەشتاكانی سەدەی نۆزدەهەم دا (1880) وێنەی فۆتۆگرافی چركاندوە بۆ ئەم بینا ناوازەیە.2

  • 1. Ross 1902, 108. Cf. Ainsworth 1842 (2), 197.
  • 2. Binder 1887, p. 207.

Ainsworth, William. 1842. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia. 2 vols. London: J. W. Parker.

الجنابي، طارق. 1982. دراسات في العمارة العراقية في العصور الوسطى. بغداد: وزارة الثقافة والأعلام.

Binder, Henry. 1887. Au Kurdistan en Mésopotamie et en Perse. Paris: Maison Quentin.

Ross Henry James. 1902. Letters from the East by Henry James Ross, 1837-1857. London: Dent. 

ناوەڕۆك
ماسیۆ پیبڵز (2020)