سەنتەری میدیای مێژووی هونەر، بەشی مێژووی هونەر وشوێنەوار

ئامێدی/ قەڵای ئامێدی

ناوی تر (جێگرەوە)

ئامێدی، عماديه

بەرواری دۆكیومێنتكردنی پێگەی MMM
پایزی 2013، بەهاری 2018، پایزی 2019
جۆری پێگە
قەڵاو شار
شار
ئامێدی
پارێزگا/هەرێم
دهۆك
پێگەی پەیوەندیدارەکان
ميديا
سیما ناسراوەكان

General Views of the Citadel

رێگای قەڵاكە (پلیكانە بەردینیەكە)

دیمەنە گشتیەكانی قەڵاكە

دەروازەی مارەكە

بینای مێژوویی

عەمباری دێرین

بازاڕ

دیمەنەكانی شاڕێكە

دیمەنە سروشتیەكانی ناوچەكە (گشتی)

دەرەوەی قەڵاکە و دیمەنە سروشتیەکانی دەوروبەری کە لە تەنیشت دەروازەی موسڵەوە دەبینرێن

ناوچەی سۆلاف

وێنە مێژوویەكان

وێنە تەواوكەرەكان

پانۆڕاما

ئامێدی دەكەوێتە پارێزگای دهۆك لە كوردستانی عێراق، بە دووری 25 كم لە باشوری سنوری توركیا، لە نزیك سەرچاوەی ڕوباری (صبنا) كە یەكێكە لە سەرچاوەكانی زێی گەورە، لە دۆڵێكدا كە بە دوو زنجیرە چیای بەرزی زاگرۆس سنوردراوە لە ئاڕاستەكانی باكور و باشورەوە. قەڵایەكی نمونەییە، شارەكە دروستكراوە لەسەر كەڵبەزەیەكی بەردینی لێژ بە بەرزایی 1985م لەسەروی ئاستی دەریاوە، كە ئەمەش سەربڵندی وشكۆی شارەكە دەردەخات لە دوورەوە.

ئەو پەڕاوە كۆنانەی كە لەبارەی شارەكەوە ماون جەخت لەسەر ئەوەی دەكەنەوە کە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی زەنگیەكاندا لە سەدەی یانزە ودوانزەی زاینیدا شارەكە سەرلەنوىَ دروستكراوەتەوە، سەرەڕای ئەوەی كە بە ڕوونی دیارە نیشتەجێبون لە قەڵاكەدا دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمە مێژووییە دێرینەكان. ئەمەش بە ڕوونی لە پلیكانە دێرینەكەدا دەردەكەوێت، هەروەها لە سێ نەخشە بەردینە هەڵكۆڵراوەكاندا كە دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی ئەشکانییەكان بە درێژایی دەروازەی ڕۆژئاوای قەڵاكە.

شوێنەوارەكانی ناو قەڵاكە ودەوروبەری بەڵگەن لەسەر مێژووی دەوڵەمەند وفرەچەشنی شارەكە.

قەڵای ئامێدی لەسەر كەڵبەزەیەكی بەردین دروستكراوە كە شێوەكەی نیمچە هێلكەییە، ڕوبەرەكەی تۆزێك زیاترە لە كیلۆمەترێك. (باكور-باشور) وە بەرزاییەكەی نا یەكسانی تێدایە كە لە هەندێك ناوچەی لای ڕۆژهەڵاتەوە 40 م بەرزترە لە لای ڕۆژئاوای قەڵاكە.لەسەردەمە دێرینەكاندا گەیشتن بە شارەكە تەنها لە ڕێگای دوو دەروازەی گەورەوە بو لە شورا بازنەییەكەدا كە مێژوی دەگەڕێتەوە بۆ چاخەكانی ناوەڕاست: یەكێكیان لە ڕۆژهەڵات و ئەوەی تریان لە ڕۆژئاوا، دەروازەی دوهەمیان دەكەوێتە لای باشوری ڕۆژئاوای قەڵاكەوە (بە دەروازەی بادینان یان دەرگای موسڵ) ناسراوە، كە ئاماژە بە مێژوەكەی كراوە لە ڕێگای نوسینێكی هەڵكۆڵراو لە ڕوكاری دەرەوەى دەروازەكە كە ئەیخاتە پاڵ بدرالدین لۆلۆ (1233-1259) زایینی، (سەیری ئەم پەیكەرە بكە). شایانی باسە کە تا ئێستا ئەم دەرگایە دەتوانرێت بەكاربهێنرێت بۆ گەیشتن بە قەڵاكە بەڵام تەنها بە پیادە و سواری وڵاخ وە لە ڕێگەی پلیكانەیەكی كۆنەوە كە بەلای سێ هەڵكۆڵراوی بەردینی سەردەمی ئەشکانییەكاندا تیدەپەڕێت.

بەڵام دەروازەی ڕۆژهەڵات كە ناسراوە بە دەروازەی زێباری، لە ڕێگایەوە دەتوانرێت بگەیت بە باكوری ڕۆژهەڵاتی قەڵاكە وئەم دەروازەیە پەیوەندیەكی پتەوی هەبو بە كۆشكەكەوە (سەیری خوارەوە بكە). ڕێگەیەك دروستكرا بۆ گەیشتن بە دیوی ڕۆژهەڵاتی قەڵاكە لە سیەكانی سەدەی ڕابردودا، بەڵام ئەو ڕێگایە چی دیكە گونجاو نەبو بۆ بەكارهێنان ودواتر خاپوركرا، سەرەڕای ئەوەش دەروازەى ڕۆژهەڵات وبەشێك لە ڕێگەی پیادەكە كە پەیوەندی پێوەیە وێنەی گیراوە لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم كە ئەمەش شێوەی ڕوخساری دەروازەكەمان نیشاندەدات لەو كاتەدا (سەیری وێنە میژوییەكە بكە). بەشی زۆری دەروازەكە لە بەردی هەڵكۆڵراو دروستكراوە لەگەڵ دەرگایەكی چەماوەی بەردین، وبە بێ هیچ نەخشێكی بەرجەستە. شێوە وجۆری پەنجەرە تەختەكانی نهۆمی دووەم زۆر لەپەنجەرەكانی كۆشكەكە دەچو، كە نزیك بوو و دەكەوتە پشتی شوراكەوە كەئەمەش هاوچەرخی دەروازە و بینای كۆشكەكە دەسەلمێنێت، سەرەتای سەدەی هەژدە1 ، لەگەڵ ئەوەشدا لە وانەیە دەروازەی لەمە كۆنتریش هەبوبێت.

ئەو پلیكانە بەردینەی كە بەرەو دەروازەكە دەچێت، هەندێك شێوازی بنیاتنانی لەخۆگرتوە، كە هاوشێوەی دیوەكەی تری قەڵاكەیە ولەوانەیە ئەویش كۆنبێت، هەتا ئێستا ئەگەری ئەوە هەیە كە پاشماوەی ئەو پلیكانانە بدۆزرێتەوە لە لێژایی سەرەوەی ناوچەكە شان بەشانی ژمارەیەكی كەم لە بەردی بناغەی دەروازەكە.

 سەرەڕای لەناوچونی زۆربەی تەلارە مێژوییەكان بەهۆی ناكۆكیە سەربازییەكانەوە لە سەدەی نوزدەهەم و بیستەمدا، هەندێك لە سیما گرنگەكانی شارەكە پارێزراون لە رێگەی دۆكیومێنتكردنیانەوە لە لایەن تیمی جیاواز و لەكاتی جیاوازدا سەبارەت بە شوێنەوار و كاری كنە وپشكنینی ڕێكخراو بۆ ناو قەڵاكە نەكراوە. لە ناو زەویەكانی گۆڕستانی موسلمانەكاندا دا2  ستراکچەرێکی شێوەیە لاكێشەیی هەیە بە دوری 29x17م (وتەوەرە درێژەكەی بە ئاڕاستەی (باكوری ڕۆژئاوا-باشوری ڕۆژهەڵات) درێژدەبێتەوە. بناغەی دیوارەكان لە چینێكی بەردین هەڵكۆڵراون بە قوڵیی 3م (سەیری نەخشە وپانە بڕگەكە بكە) بیناكە سێ ڕیزی تەریب لە بنكەی كۆڵەكە دەگرێتە خۆی كە لە بەرد هەڵكۆڵراون. بەهۆی بونی كەناڵی ئاو لە چواردەوری بیناكەدا كە لەوانەیە وەك عەمباری ئاو بەكارهێنرابێت –ئەگەر بۆ ماوەیەكی كەمیش بیت- بەڵام هەندێك لە ئاماژەكان بەكارهێنانی تری بیناكە دەردەخەن. وەك هەبونی میحراب لە دیواری باشوری ڕۆژهەڵات كە ئەمەش بەڵگەیە لەسەر گۆڕینی بیناكە بۆ كلێسای كریستیانەكان (بەپێی كاتە جیاوازەكان دكرێت هەندێك ڕاڤەی تر بۆ مەبەستی بیناكە بخرێنە ڕوو)3  ئەو چەماوە بچوكانەی كە لە دیواری ڕووی باكوری ڕۆژهەڵات وباشوری ڕۆژئاوادا هەیە لەوانەیە دواتر زیادكرابێت بۆ دانانی گۆڕەكان (ئاركوسولیا) لە سەدەكانی پێنجەم وشەشەمی زایینیدا4 .

مزگەوتە سەرەكیەكە دەكەوێتە باكوری شارەكەوە، كە لەوانەیە پەیوەندی هەبێت بە مزگەوتە گەورە مێژوییەكەوە كە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی زەنكیەكان (ناوەڕاستی سەدەی دوانزە وسەرەتای سەدەی سیانزە) بەڵام لەگەڵ هەندێك زیادكردندا، بۆ نمونە هۆڵی سەرەكی نوێژكردنەكە دووبارە دروستكراوەتەوە- كە لەسەدی نۆزدە وبیست دا ڕوخابو، بەڵام منارە مێژووییەكەی پارێزراوە كە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی شانزەیەم (سەیری مزگەوت ومنارەكە بكە). لە نزیك مزگەوتە گەورەكەوە بینایەكی خاپوركراوی لێیە بەناوی (حزانە) كە تایبەت بو بە كەسایەتیەكی پیرۆزی جولەكە لە ڕابردوودا، وهەروەها ئەم شوێنە پەیوەست كراوە بە پەیامبەر (حزقیال)، كە زێوانی ئەو كڵیسایەبوە، كە لە ئێستادا خاپور كراوە وپەیوەندی بەو گۆڕەشەوە هەبوە، كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەردەمی بادینان (سەدەی سیانزەیەم)5 . ئەو گۆڕە پیرۆزبووە لە لایەن دانیشتوانی شارەكەوە بە موسلمان وكریستیانەوە، هەتا ئەمڕۆش هەر وایە. بە پێی ووتەی ئەوانەی سەردانی شارەكەیان كردوە لە سەدەی حەڤدەیەم دا، ئامێدی كلێسایەكی گەورەی كریستیانی تێدا بوە، بەڵام لە ناوەڕاستی سەدی نۆزدەدا ڕوخێنراوە6 . ئێستا كڵیسایەكی نوێ لە ڕۆژئاوای شارەكەدا دروستكراوە كە خزمەتگوزاریەكانی پێشكەش دەكات بەو كومەڵە كریستیانەكە كەمەی كە لە قەڵاكەدا ماون.

كۆشكی ئامێدی، كە بارەگای دەسەڵاتدارە یەك لە دوایەكەكانی شاربووە، دەكەوێتە شوێنێكی بەرز لە باكوری ڕۆژهەڵاتی قەڵاكەدا، نزیك دەروازەی زێباری. لەكۆتایی سەدەی بیستەم دا خوێندنگەیەك دروستكرا لەسەر ئەم بینایە، كە دەستی كردبو بەداڕمان لە سەدەی نوزدەوە. لە سیما ماوەكانی ئەم بینایە، سەرەڕای نوژەنكردنەوەی هەندێك بەشەكانی، بریتیە لە ئەو بەشەی كە ناسراوە بە (دەروازەی مار) یان (دەروازەی هەژدیها). لە ئێستادا ئەم دەروازەیە وەك مۆنیومێنتێك خۆی نمایش دەكات كە سەربەخۆیە، بەڵام وێنەی (هنری بیندەر) كە دەگەڕیتەوە بۆ سەدەی نۆزدەیەم نیشانی دەدات كە ڕۆژگارێك ئەم دەروازەیە بەشێكی دانەبڕاو بوە لە ڕوكاری كۆشكەكە7

دەروازەكە، پانیەكەی لە نیوان 3.5- 4 مەتردایە، پێكدێت لە دوو بارستایی بەردینی پێكەوە نوساو لە ڕێگای گرێیەكی بەردینەوە (كلیلی چەماوەكە) تاكو چەماوەیەك دروستدەكات. لەسەر نوكی گرێی چەماوە بەردینەكە پەیكەرێك بەدی دەكرێت كە پێكهاتوە لە دوو هەژدیهای درێژی لێكئاڵاو. لەسەر گرێ بەردینەكەش باڵندەیەكی برینداركەر دەبینرێت كە بە نینۆكەكانی لوتی هەژدیهاكانی گرتوە. لە سەروی گرێ بەردینەكەشەوە پارچەیەك بەرد هەیە كە شێوەی باڵدارێكی تری لەسەرە، كە لە بینایەكی ترەوە هێنراوە ولێرە دانراوە وەكو هەوڵێك بۆ سەرلەنوێ بنیادنانەوەی ئەم دەروازەیە. دەروازەكە هیچ نوسینێكی تێدا بەدی ناكرێت كە بتوانرێت لە ڕێگایەوە مێژووی بیناكە دیاری بكرێت، بەڵام بە پشتبەستن بە شێوازی هونەری پەیكەرە بەرجەستەكە، توانراوە مێژووی دەروازەكە بگەڕێنرێتەوە بۆ سەدەی سیانزەیەم یان دواتر. بەم شێوەیە ئەم دەروازەیە دەتوانێت ببێت بە سەرچاوە بۆ دیمەنە هاوشێوەكەی كە لە دەروازەی موسڵ8  دا دەردەكەوێت. شایانی باسە وێنە وشێوازەكەی پەیوەندیدارە بە پەیكەرە سلجوقیەكانی ئەنادۆڵەوە9 .

وێنەى بیندەر كە بۆ ڕوكاری كۆشكەكەی چركاندبو، تەنها دۆكیومێنتی وێنەیی بەردەستە بۆ ئەم بینا گەورەیە، كە لەوانەیە مێژوەكەی بگەڕێتەوە بۆ سەدەی هەژدەیەم وەكو لە وێنەكەدا دەردەكەوێت، سەرەڕای ئەوەی كە یەكخستنی دەروازەی هەژدیهاكە لەگەڵ بیناكەدا ئەوە نیشاندەدا كە ئەمە لەسەر سترەكچەرێكی پێشوو بینا كراوە10 . گەڕیدەكانی سەدەی نۆزدەیەم هەندێك زانیاری پێشكەش دەكەن دەربارەی نەخشەی كۆشكەكە، هەروەك هێنری جەیمس ڕوس، كە پاش ماوەیكی كەم لە داگیركردنی عوسمانیەكان بۆ شارەكە سەردانی شوێنەكەی كردبو، بەم شێوەیە وەسفی دەكات "شوێنەكە لە چوار لایەكی بەتال دروست كراوە كە بە دیوارێك بڕاوە كە بە سەنتەرەكەیدا دەڕوا ودابەشی دەكات بۆ دوو داڵان، بەشی دەروەی بریتیە لە دیوەخانەكە یان ژورەكانی میوانەكان، وە داڵانی ناوەوە، تایبەت بو بە ئافرەتان، نهۆمی زەمینی بە زۆری وەكو گەوڕێكی فراوان بەكاردەهات وشوێنی كارگوزارەكانیش لە سەروو ئەوەوە بوو، پیدەچێت ئامادەكاریەكان تا ڕادەیەك كەمتر بوبێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو یەكەیەی كە چومە ناویەوە گەورەبوو، وە لە ناوەوە بەهەندێك نەخشی ڕۆژهەڵاتی ڕازێندرابوەوە، بەڵام تا ڕادەیەكی زۆر گونجاوبون..."11  لەو وەسفەی ڕوس وهەندێك كەسی تریشەوە دەردەكەوێت كە ژورەكانی ناوەوەی كۆشكەكە ڕیزكرابوون بە درێژایی شورای قەڵاكە كە ئەڕوانێت بەسەر دۆڵەكەی باكوردا بەئاڕاستەی چیای مەتین.

گۆڕستانێكی شاهانە لەناو كۆشكەكەدا هەبوو، هەروەها دوو گۆڕ ماون كە لە قسڵ دروستكراون، گۆڕە كۆنەكە لە لایەن شازادە حوسەین والیەوە (1534-1573) دروستكراوە. نەخشەی ئەم گۆڕە شێوەیەكی شەش لای هەیە ونوسێنێكی جوان لەسەر دەروازە چەماوە بڕاوەكەیدا هەیە. گۆڕی دووەم بۆ یەكیك لە ئەندامانی خێزانی شازادە ئیسماعیل دروستكراوە كە 1768 بۆ 1798 فەرمانڕەوا بوە. ئەم گۆڕەش بە هەمان شێوە شێوەیەكی شەش لای هەیە وبەگومەز داپۆشراوە، جگە لەم دوو گۆڕە، چەند كێلێكی تری ئەندامانی خانەوادە فەرمانڕەواكە دەبینرێت.

گەڕیدەكان كە لە سەدەی حەڤدەوە بۆ ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمین سەردانی ئامێدیان كردوە ئاماژە بە هەبونی بازاڕێكی قەرەباڵغ وگەرماوێك دەكەن, هەروەها لەگەڵا كاروانسەرایەك لە بەری ڕۆژئاوای شارەكە. ڕێژەیەكی زۆری سیمای شارەكە وێرانبوە لە كاتی ناكۆكیەكانی نێوان بادینیەكان وعوسمانیەكان لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەدا. وێنە فۆتۆگرافیەكان كە دەگەڕێنەوە بۆ كۆتایی سەدەى نۆزدە وسەرەتای سەدەی بیستەم شێوەی خانوە نەریتیەكان پیشاندەدات لەو كاتەدا (وێنە فۆتۆگرافیەكەى هێنری بایندەر, وێنە فۆتۆگرافیەكەى ماڕك سایكس) ئەم جێگەى نیشتەجێبونە یەك نهۆمیانە لە بەردی نیمچە لوسكراو و سەربانێ ڕێك كە لە تەختە وپوش پێكهاتون. بەهۆی وێران كردنە بەردەوامەكانی كۆتایی سەدەی بیستەمەوە ژمارەیەكی زۆر كەم لەم خانوە نەریتیانە ئێستا ماون، بۆ نمونە لە نزیكی مزگەوتەكە هەندێكیان تا ئێستا ماون.

    ژمارەیەك لەو خانوە نەریتیانە تا ئەم ساتە ماون لە بەشی باكورى قەڵاكەدا و سوود لە دیمەنی باكووری قەڵاكە وەردەگرێت (هەر وەكو كۆشكەكە). دامەزراوەیەكی دوو نهۆمی كە لە شوێنی نیشتەجێبوون دەچێت وئێستا بەشێكی داڕماوە و بە موڵكی خانەوادەی كتانیەكان ناسراوە. هەر چەندە كاری دامەزراوەكە وكاتی دروستكردنی زۆر دیارنیە، بەڵام پێدەچێت نوێكرابێتەوە. نهۆمی یەكەم ڕووەكەی بە بەردی ئاشلەر داپۆشراوە،  بلۆكەكان پێكهاتون لە قەبارەی جیاواز وڕیزی ناڕێك، ئەمەش ڕیزێكی ئاڵۆز دروست دەكات. دەروازەی چونە ژورەوەكەی كەوانەییە وچوارچێوەیەكی گومەزداری تیژی هەیە كە پەنجەرەیەكی لەسەرە. بەردەكەی زۆر بەجوانی نەخشی تیاكراوە وپایەكانی بەوردی دروست كراوە ولەگەڵ زنجیرەی یەكگرتنی چەماوەكان وهەروەها هەموو وردەكاری بەردەكانی گوڵی ناوەوەی چەماوەكان. ئەم شێوازە سەرەتاییەی دەروازەى چوونەژوورەوەیە ومێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ تەلارسازی ڕۆژئاوای ئەنادۆل (باكووری میزۆپۆتامیا), لە سەردەمی سلجوقیەكان تا سەدەى نۆزدەهەمین12 .

    ئەو ڕوەى شارەكە كە لە ئێستا دیارە لە نیوەی كۆتای سەدەی بیستەم دروستكراوە, بەڵام بەپێی نەخشە كۆنەكان دروستكراونەتەوە. بۆ نمونە بازاڕەكەی بە لاری دەڕوا بە ناوەڕستی شارەكەیا, لە نێوان بادینان ودەروازەی زێباریدا. بە گشتی گەڕەكەكان دابەشبوون بەسەر چەند ناوچەیەكدا (مەحەلە) كە ئەمانەی لەخۆ دەگرت لە باكوور سەرڤەپكی ولە ناوەڕاستدا مەیدان وبنكەی كریستیانەكان لە سنووری ڕۆژئاوای شارەكە. لەم دەیانەی كۆتایدا چەند كۆمەڵەی دیكە كۆبونەتەوە لە خوار لێژایەكانی شارەكە.

   چەند شوێنەوارێكی دێرینی نزیك هەن كە جێگەی سەرنج و باسكردنن هەرچەندە بەشێك نین لە شارەكە. دیارترینیان مەدرەسەی قوبەهان، كاتی دەسەڵاتدارێتی بادینیەكان ئەمە یەكێك بوە لە باشترین زانكۆكانی ناوچەكە، سەرنجی خوێندكارانی هەموو جیهانی موسوڵمانی ڕاكێشابوو. شارۆچكەی سولاڤ، كە نزیكەی یەك كیلۆمەتر لە باكووری ڕۆژئاوای ئامێدیەوە دوورە، لە لێژاییەكانی چیای مەتینە، ئەم ناوچەیە زیادبوونی ڕێژەی گەشتیارانی بەخۆیەوە بینیوە. تاڤگەیەكی بەرزی هەیە كە لە سەدەی نۆزدەوە سەرنجی گەشتیارانی ڕاكێشاوە و وەكو شوێنەوارێكی تایبەتی ناوچەكە دادەنرێت كە دیمەنێكی جوانی قەڵاكە دەخاتە ڕوو. (سەیری پانۆراماكە بكە).

  • 1(1898, 183) Warkworth جەخت لەسەر ئەوە ئەكات كە نهۆمی دووەم لە دار دروستكراوە Amman 2004/2005, سەبارەت بە میژو سەیری n. 196 بکە.
  • 2سەیری Bachmann 1913, 2-3 بکە.
  • 3ولیم اینسورس یەكەم كەس بو ناوی بالەخانەی هینا لە سالی 1840، وایدەزانی كە ئاتشگەدەی فارسیە (Ainsworth 1842 (2), 200) وایدەزانی كلیسەیە Layard (1849 (1), 161) وایدەزانی عەمباری ئاوە Badger (1852 (1), 204) Bachmann 1913, 3هەردوو كلیسەو وعەمباری ئاوی كۆكردەوە لە شیكردنەوەی بیناكە، زورینەی توێژەرەكان پشتگیری ئەم شیكردنەوەی دەكەن. (Marf Zamua 2008, 117) دەیگەرینیتەوە بو ئاتشگەدە
  • 4وێنەی ژمارە (7) Boehmer 1976 (نەخشەی گۆرِێكی تێدایە)
  • 5 Brauer1993 سەیری وێنە مێژوییەكان بكە لە كلیسەیەكی تر كە بۆ عەزرا تەرخانكرابو كە لە باشوردایە.
  • 6سەردانی پێگەكەی كردووە لە سەدەی حەڤدەهەم ئاماژەی بە كلیسەیەكی مەزن داوە (سەیری ئەوە بكە كە لە (Domenico Lanzaهاتووە. Galletti 2001, 116-117 لە كاتی سەردانی شارەكەدا ئەوە ئاشكرا دەكات كە كلیسە بونی نیە وخانوكان بەكاردەهینریت لۆ نوێژ (Badger 1852 (1), 200)
  • 7دۆكیومێنتێكی تر كە لە سەرەتای حەفتاكاندا كراوە، دەروازەكە دەردەخات كە لە تەنیشت پاشماوەی دیواری كۆشكە روخاوەكەدایە، دەروازەكە لە نەوەكانی سەدەی رابردودا جولینراوە، سەیری وێنەكان بكە لە Gierlichs 1998
  • 8بۆتاوتوی دەربارەی مێژوو وشیكردنەوەی وێنەكە سەیری.Gierlichs 1998 بكە.
  • 9بۆبەراوردە سیلجوقیكان سەیری Katharina Otto-Dorn, “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia,” Kunst des Orients 12, H 1/2 (1978-1979), 103-149بکە .
  • 10نەریتە زارەكی خۆمالیكان دەلین كە نەخشیك لەسەر كۆشكەكە هەیە دەگەریتەوە بۆ شازادەی بادینان عوسمان (فەرمانرەوابوە لە 1700-1702). سەیری Ammann 2004/2005, n. 196 بکە.
  • 11 Ross 1902, 107-109. Layard (1848 (1), 156) لایارد وەسفیكی پوختەكراو پیشكەش دەكات.
  • 12بۆ نمونەی لەیەك چوو سەیری دەروازەی قوتابخانەی تسكین پاشا، سەدەی چواردە، وقوتابخانەی موستەفا پاشا، سەدەی نوزدە بکە.

      ئامێدی دەكەوێتە ناوچەیەكی ستراتیژییەوە و لە ناوچەیەكدایە كە زاڵە بەسەر دۆڵەكانی دەوروبەریدا. وا دیارە هەر لە زووەوە دەستبەسەركراوە و لە یاقوت الرومی حموی باس كراوە. بەڵام هیچ ناوچەیەكی ناو قەڵاكە هەڵنەكەنراوە وهیچ بەڵگەیەكی دەستنووس نیە باس لە شوێنەكە بكات. تەنها چەند بەڵگەیەكی كەم هەن كە دەگەڕێنەوە بۆ سەرەتای مێژووی شوێنەكە. ئاشیب، ناوی قەڵاكەبوو لە سەرەتای سەردەمی چاخی ناوەڕاست وە مانای ناوەكە دەگەڕێتەوە بۆ وشەیەكی ئەكەدی كە بە واتای (نشینگە) یاخود (جێی نیشتەجێبوون) دێت. ئەمەش ئەوە دەخاتەڕوو كە قەڵاكە دەستبەسەر كراوە لە پێش سەردەمی بەردە هەڵكۆڵراوەكان و قادرمەی ئەشکانییەكانەوە.1 ئەم بەردە هەڵكۆڵراوانە - دیارترین نیشاندەری مێژووی قەڵاكەن، جۆرە سەرەتایەكانیان دەگەڕێنەوە بۆ سەدەی یەكەمی پێش زاین هەتا سەدەی دووەمی دوای زاین. لەو كاتەدا ئەو ناوچەیە كە ئێستا باكوورى عێراقە و باشوورى ڕۆژئاوای توركیایە بەسەر چەند دەسەڵاتێكی نیمچە سەربەخۆدا دابەشكرابوو. وا دیارە ناوچەی ئامێدی نزیك بووە لە سنوورى ناجێگیرى نێوان گوردیون و حدیاب. لە سەدەی یەكەمی پێشزاینەوە وا دیارە كە سەر بە حدیاب بووە.2 ناوچەكە تا پێش چاخی ناوەڕاست دەستبەسەركرابوو، لەو كاتەدا حدیاب لەسەر سنووری میرنشینی ساسانیەكانبوو، وا دیارە كومەڵەی كریستیانەكانیش هەر لەو كاتەدا دامەزراوە وە پەسەندكراوە لە لایەن گۆڕە گومەزییەكانی كە هەڵكەندراون. (سەدەی پێنجەم وشەشەمی دوای زاین).3

    لە سەرەتای چاخی ناوەڕاستدا بارودۆخی ئامێدی نادیارە. توێژەرانی كۆتای چاخی ناوەڕاست بە زمانی عەرەبی باس لەوە دەكەن كە ئامێدی بۆ كاتێكی زۆر هەر دەستبەسەر كرابوو بەڵام باس لە وردەكاری بابەتەكە ناكەن. لە سەدەی یازدەدا یەكێك لە نیشتەجێبووەكانی ناوچەكە كە كوردی هەكاری بوون و پێدەچێت كە نیشتەجێی ناو قەڵاكە بووبن. هەریەك لە یاقوت ڕۆمی حەمەوی و ابن اسیر (كە قەڵاكەیان بە ئاشیب ناوبردووە) باس لە دەستبەسەركردن و وێرانكردنی قەڵاكە دەكەن لەلایەن ئەمیر سلجوق و دامەزرێنەری بنەماڵەی زەنگیەوە، عیمادەددین ئەلزەنگی (1085-1146 زاینی). دوای رووخاندنی قەڵاكە سەر لە نوێ قەڵایەكی تریان بنیادنا بە ناوی العیمادیە وەك ڕێزێك بۆ داگیركەرەكە.4 ماوەی دەسەڵاتی زەنگییەكان لە ئامێدی تا سەرەتای سەدەی سیانزە بەردەوامبوو. لەو كاتەدا شارەكە ماڵی كۆمەڵێك خەڵكی جیاواز بوو, كە موسوڵمان وكریستیان وجولەكەی لەخۆی دەگرت. ئەو جیاوازیە ئاینیە بوو كە سەرنجی گەشتیارانی ڕاكێشابوو بۆ شارەكە. لە 1170دا بینجامین تودێلا (ئیسپانیا) لە كاتی گەشتەكانیدا سەردانی ناوچەكەی كرد نزیكەی 2000 جولەكەی هەژماركردوە كە زۆرترین كۆمەڵەی جولەكەبوون لە ناوچەكەدا, بە زمانی ئارامی قسەیاندەكرد (كە هەروەها زمانی كۆمەڵەی كریستیانەكانیشبوو).5 لە دوای تێپەڕبوونی كاتێكی كەم دوای ئەوە ئینجا پەرستگەی ئێزەكیل دروستكرا.

    لە 1225دا, بەدر الدین لۆلۆ- بەگ وڕاسپێردراوی تەختی دەسەڵاتی زەنگی- موسڵ و ئامێدى وچەند  شارێكی دیكەی خستە  ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە.6 ئەم سەرۆكە كە سەر بە هەكاریەكانبوو ڕەچەڵەكی خۆی گەڕاندەوە بۆ عەباسیەكان. نەوەكانی لۆلۆ فەرمانڕەوایی میرنشینی بادینانیان كرد لە ژێر دەسەڵاتی گشتی عەباسیەكاندا و ئامێدی تەختی دەسەڵاتدارێتیانبوو. لەگەڵ چەند میرنشینێكی كوردی دیكە كە لە ناوچەكەدا پەیوەندی ئاڵۆزیان هەبوو لەگەڵ ئمبراتۆریەتیەكانی دەوروبەریاندا- بەتایبەتی لە سەرەتای سەدەى شانزەدا, لەگەڵ عوسمانیەكان.

  لە سەدەی 17 و 18 دا میرنشینەكانی ناوچەكە لە سەركەوتوترین وسەربەخۆترین كاتیاندابوون. زاخۆ، دهۆك وئاكرێ پێشینبوون. ئەو كەسانەی سەردانی ناوچەكەیان كردبوو لە نێوان سەدەی 16 بۆ سەرەتای سەدەی 19 سەرسامی فەرمانڕەوایەتیەكەبوون لەگەڵ پایتەختەكەیدا. وەكو شوێنێكی فرە نەژاد باسیانكردووە. دانیشتوانی ناوچەكە بە زمانی كوردی، عەرەبی وئارامی (جولەكە وكریستیانەكان) قسەیان كردووە.

     لە 1830 یەوە كاتێك بادینان شانبەشانی میرنشینەكانی دیكە ڕاپەڕی دژی دەسەڵاتی عوسمانیەكان، ئاڵۆزی زۆر كەوتە ئاراوە. وە لە هەمان كاتدا میری سۆران ئەم هەلەی لە بەرژەوەندی خۆی بەكار هێنا بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتی خۆی و لە ساڵی 1833 دا ئامێدی دەستبەسەر کرد. ئەم ئاڵۆزیە زیانی زۆریدا لە دانیشتوانی شارەكە. پاش چەند ساڵێك عوسمانیەكان پشتگیری گەڕانەوەی بادینییەكانیان كردەوە بەڵام ئەمە بەردەوام نەبوو وە لەساڵی 1842 دا میرنشینەكەیان دەسبەسەر كرد وئامێدیان داگیركرد و وێرانیان كرد. ئامێدی چیتر پایتەخت نەما و بوو بە بەشێك لە دەوڵەتی عوسمانی. ئەو گەشتیارانەی سەردانی ناوچەكەیان كردووە لە ناواڕاستی سەدەی نۆزدەدا دەڵێن بەهۆی ئاڵۆزیەكانەوە بارودۆخی شارەكە وێران وهەژار دیاربوو.7 دوای جەنگی جیهانی، ئامێدی – لەگەڵ تەواوی ناوچەكە- ناجێگیر بوو لەنێوان توركیا و ژێرفەرمانی بەریتانیا بۆ عیراق. ژمارەیەكی زۆری سوپای بەریتانیا وهەروەها بەڕێوەبەری توركیا لە ناوچەكەدابوون لەو كاتەدا. شارەكە كرا بەبەشێك لە عێراق دوای ڕێكەوتنی جێگیربوونی موسڵ لە 1926 دا.

   لەكاتی كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی میردارێتی لە عیراقدا لە ساڵی 1958 دا، ئامێدیش بەشێك بوو لەو ناوچەیەی دەیانویست سەربەخۆبن وجەنگەكە بەردەوام بوو تا ساڵانی 1960 ەكان. لە كاتی ناكۆكیەكاندا شاری ئامێدی بۆمببارانكرا لە لایەن هێزە عێراقیەكانەوە و بوە هۆی لەدەستدانی ڕێژەیەكی زۆری خەڵك و وێرانبوونی سیما دێرینەكانی شارەكە.8

     لەساڵی 1992 ەوە ئامێدی سەر بەحكومەتی هەرێمی كوردستانە و دەكەوێتە پارێزگای دهۆكەوە و بە هەمان ناوەوە وەكو پایتەختی ناوچەكە ناسراوە، ڕوبەرەكەی نزیكەی 2700 كم2 ونیشتەجێبوانی نزیكەی 10,000 كەسن. قەڵاكەش شوێنی نیشتەجێبوونی نزیكەی 4,000 دانیشتوە. دانیشتوە كریستیانەكانی شارەكە بە ڕێژەیەكی زۆر كەمیانكردوە وجولەكەكانیش ناوچەكەیان جێهێشتووە. هەرچەندە گۆڕی هەزانا بە پیرۆزی ڕاگیراوە وتا ئێستاش سەردان دەكرێت لە لایەن كریستیان وموسوڵمانەكانیشەوە.

  • 1. (Bahrani et al. 2019, n. 7)
  • 2. دەربارەی تاریفە هەرێمیەكانی ئەو دوو شانشینە سەیریMichal Marciak, Sophene, Gordyene, and Adiabene: Three Regna Minora of Northern Mesopotamia between East and West (Leiden: Brill, 2017) بکە.
  • 3. Boehmer 1976
  • 4. یاقوت الحموی الرومی البغدادي، معجم البلدان (ج.3، س-ف، ص. 717)، ابن الأثير، الكامل في التاريخ (ج.9، من سنة 489 لغاية سنة 561 للهجرة، ص. 275، 326). سەیری وەرگێرانە ئینگلیزیەکەی , 366Richardson 2006 بکە . دەربارەی ئەم سەرچاوە سەرەکیانە و هەندێکی تر سەیری Streck and Minorsky 1960 بکە.
  • 5. بۆ دیدیكی گشتی دەربارەی كۆمەلگەی جولەكەكان لە ناو شارەکە سەیری Fischel 2007 بکە. ئەمە تاوتوی جولە كرستیانەكان بە سەرکردایەتی دەیڤد ئالرۆى بۆ داگیركردنی شارەكە لە سەرەتاكانی سەدەی دوانزە لە خۆدەگرێت.
  • 6. سەرچاوەی سەرەكی لە دەربارەی كوشتنی بدر الدین لۆلۆ پەرتووکی (الكامل فی التاریخ)ی (ابن الاسیر)ە؛ بۆ وەرگێرانە ئینگلیزیكەی بەشە مەبەستەكە سەیری Richards 2012, 185-187 بکە. بۆ دیدیکی گشتی دەربارەی میرنشینی بادینان سەیری Hassanpour 1998بکە.
  • 7. بۆ نمونە Layard 1849 (1), 161; Badger 1852 (1), 199 (7).
  • 8. سەیری Amman 2004/2005, 220بکە.

سەرچاوە گشتیەکانی 'مێژوو':Streck and Minorsky 1960; Hassanpour 1998; Amman 2004/2005

شوێنەوارناس و مێژوونووسەكان كە بە زمانی عەرەبی دەیاننوسی وەكو یاقوت رۆمی حەمەوی سەرچاوەی سەرەكی مێژووناسەكانن بۆ وەرگرتنی زانیاری دەربارەی ئامێدی لە سەردەمی چاخی ناوەڕاستد1  زانیاری گرنگ دەخەنە بەردەست دەربارەی بارودۆخی قەڵاكە پێش ئەوەی لە لایەن زەنگی داگیر بكرێت.

   بۆ نمونە, ابن الاسیر دەنووسێت:

'لە ساڵانی (1142/1143 پێش زاین) عەتابەگ زەنگی سوپای نارد بۆ قەڵای ئاشیب، كە مەزنترین و بەهێزترین قەڵای كوردەكانی هەكاری بوو. لەوێ هەموو سەروەت و سامانەكەیان هەڵدەگرت وخێزانەكانیان لەوێ دەژیان. عەتا بەگ زەنگی قەڵاكەی گەمارۆدا وفشاری خستە سەر بەرگرییەكانی قەڵاكە تاكو توانی دەستبەسەری بكات وفەرمانی روخاندن وسەرلەنوێ درووستكردنەوەی قەڵاكەی دا وە قەڵا نوێیەكە ناسرا بە العمادیە. لە نێوان قەڵاكانیاندا العمادیە قەڵایەكی مەزنبوو بەڵام بەهۆی قەبارە گەورەكەیەوە ڕووخاندیان چونكە بۆیان بەڕێوە نەدەبرا. لەم كاتەدا ئاشیب رووخێندرا و العمادیە درووستكرایەوە. بەهۆی نازناوی زەنگیەوە ناوینرا العمادیە.'2

     لە ساڵی 1170دا و چەند دەیەیەك لە دوای زەنگی، بینیامێنی تودەلا تێپەربوو پیایدا، بینیامێن سەرسام بوو بە ڕێژەی دانیشتوانە جولەكەكانی. بە ووردی باس لە ڕوداوەكانی شۆرشی كریستیانی دەیڤد ئالرۆى دەكات لە سەرەتای سەدەكەدا.3 ووردەكاری زیاتر دەربارەى فەرمانڕوایی شارەكە ونەریتیان خراوەتە ڕوو لەلایەن شەرەفخانی بەتلیسی (سەدەی شازدە) وئەڤلیا چەلەبی دادگای عوسمانیەكان لە ئەستەمبول (لە سەردانی ساڵی 1655) دا.4 لە سەردەمی چەلەبیدا گەشتیارە ڕۆژئاوایەكان تێدەپەڕین بەو ناوچەیەدا، یەكێك لەوانە سەركێشیكەری فەڕەنسی ژۆن-باپتست تاڤەرنیر(1663) بوو.5 لە 1700كاندا وسەرەتای 1800 كاندا, پیاوێكی ئاینی دۆمێنیكانی بۆ چەند ماوەیەك لە شارەكەدا ژیاوە و نووسراو و زانیاری دەربارەی مۆنیومێنتەكانی شارەكە نووسیووە.6

   لەگەڵ زیادبوونی ژمارەى ئەو كەسانەی سەردانی شارەكەیان دەكرد لە سەدەی نۆزدەدا، وەك ئۆستن هێنرى لەیارد- چەند باسێكی وردی شارەكە بڵاوكرابویەوە.7 یەكەمین وێنە فۆتۆگرافیەكانی شارەكە لە نزیكی دەستپێكردنی سەدەی بیستەمدا چركێنراون8. شوێنەكە لە لایەن لیژنەی نیشتیمانی پاراستن و بە بەڵگەنامەكردنی شوێنەوار وكەلەپوری عێراقەوە لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە بەڕێوەدەبرێت وچەند مۆنیۆمێنتێكی دیاریكراوی لە لایەن تارق الجەنابی لە ساڵی 1982 دا بڵاوكراوەتەوە.

  • 1. سەیری لیستەكە لە Streck and Minorsky 1960 بکە. روون نیە كە ئەم جوگرافیناسانە خۆیان سەردانی شارەكەیان کردووە یان نە.
  • 2. ابن الأثير، الكامل في التاريخ (ج.9، من سنة 489 لغاية سنة 561 للهجرة، ص. 326). سەیری وەرگێرانە ئینگلیزیەکەی , 366Richardson 2006 بکە .
  • 3. Benjamin of Tudela, Sefer ha-Massa‘ot (ed./trans. Marcus N. Adler, 1907), 54–56.
  • 4. دەربارەی شەرەفنامەی بتلیسی سەیری پوختراوەکە لە Ammann 2004/2005, 192 بکە. دەربارەی سیاهەتنامەی چەلەبی (بەرگی چوارەم)، سەیری پوختکراوەکە لە Bruinessen 2000, 9–11 بکە.
  • 5. Tavernier 1677, 281
  • 6. سەیری وتە وەرگیراوەكان بكە لە Galletti 2001, 116-117(6) هەروەها دومینیكو لانزا و جوزیبە کامبنیل.
  • 7. .جون كینیر ناوچەی ئامێدی وەسف كرد بە بێ ئەوەی سەركەویت بۆ قەلاكە (Kinneir 1818, 456)(7)
  • 8. لە نیوان ئەو میوانانە كە قەلاكەیان دوزیوەتەوە ولیم اینسورپ كە لە سالی 1840سەردانی كرد هنری روس سەردانی شوێنەكەی كرد لە ناوەراستی چلەكانی سەدەی نۆزدە (Ainsworth 1842 (2), 195-204)

Ainsworth, William. 1842. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia. 2 vols. London: J. W. Parker.

الجنابي، طارق. 1982. دراسات في العمارة العراقية في العصور الوسطى. بغداد: وزارة الثقافة والأعلام.

الحموي الرومي البغدادي، ياقوت. 1868. معجم البلدان. تحرير فيرناند فوشتنفيلد. ج.3. لايبتزغ: ف. أ. بروكهاوس.

Ammann, B. 2004/2005. “Kleine Geschichte der Stadt Amadiya: Von streitbaren Fürsten, kurdischen Juden und grausamen Zeiten.” Kurdische Studien 4/5, 175–226. 

Bachmann, Walter. 1913. Kirchen und Moscheen in Armenien und Kurdistan. Leipzig: J. C. Hinrich.

Badger, George Percy. 1852. The Nestorians and Their Rituals. 2 vols. London: J. Masters.

Bahrani, Zainab, with Haider Almamori, Helen Malko, Gabriel Rodriguez, and Serdar Yalcin. 2019. “The Parthian Rock Reliefs and Bahdinan Gate in Amadiya/Amedi: A Preliminary Report from the Columbia University Mapping Mesopotamian Monuments Survey.” Iraq 81: 47-62.

Binder, Henry. 1887. Au Kurdistan en Mésopotamie et en Perse. Paris: Maison Quantin.

Boehmer, Rainer M. 1976. “Arcosolgräber im Nord-Irak.” Archäologischer Anzeiger 91: 416-421.

Erich Brauer. 1993. The Jews of Kurdistan. Detroit: Wayne State University Press.

Fischel, Walter J. 2007. “‘Amadiya.” In Encyclopaedia Judaica, 2nd ed., vol. 2, edited by Michael Berenbaum and Fred Skolnik, 27-28. Detroit: Macmillan Reference.

Galletti, Mirella. 2001. “Kurdish Cities through the Eyes of Their European Visitors.” Oriente Moderno (n.s.) 20 (81): 109-148.

Hassanpour, A. 1998. “Bahdīnān.” In Encyclopaedia Iranica, vol. 3 (5): 485.

ابن الأثير، علي. 2003. الكامل في التاريخ.ط.4. تحقيق محمد الدقاق. ج.9. بيروت: دار الكتب العلمية.

Kinneir, John Macdonald. 1818. Journey through Asia Minor, Armenia, and Koordistan in the Years 1813 and 1814. London: J. Murray.

Layard, Austen Henry. 1849. Nineveh and Its Remains. 2 vols. London: J. Murray.

زاموا، دلشاد أ. 2008. "المنحوتات الصخرية القديمة في مدينة (اميدي) العمادية." سوبارتو 2008 (2)

Richards, D. S. (ed.). 2006. The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from al-Kāmil fīl-Ta’rīkh, Part 1: The Years 491–541/1097–1146; The Coming of the Franks and the Muslim Response. Crusade Texts in Translation 13. Aldershot, UK; Burlington, VT: Ashgate.

Richards, D. S. (ed.). 2010. The Chronicle of Ibn al-Athir for the Crusading Period from al-Kāmil fīl-Ta’rīkh, Part 3: The Years 589–629/1193–1231; The Ayyubids after Saladin and the Mongol Menace. Crusade Texts in Translation 17. Aldershot, UK; Burlington, VT: Ashgate.

Ross, Henry James. 1902. Letters from the East by Henry James Ross, 1837-1857. London: Dent. 

Streck, M., and V. Minorsky. 1960. “‘Amādiya.” In Encyclopaedia of Islam, new ed., vol. 1: 426-427. Leiden: Brill.

Sykes, Mark. 1904. Dar-ul-Islam: A Record of a Journey through Ten of the Asiatic Provinces of Turkey. London: Bickers.

Tavernier, Jean-Baptiste. 1677. Les six voyages de Jean Baptiste Tavernier, ecuyer baron d’Aubonne, en Turquie, en Perse, et aux Indes […]. Vol. 1. Paris: G. Clouzier and C. Barbin.

Van Bruinessen, Martin. 2000. “Kurdistan in the 16th and 17th Centuries, as Reflected in Evliya Çelebi’s Seyahatname.” Journal of Kurdish Studies 3: 1-11.

Warkworth, Lord [Henry A. G. Percy]. 1898. Notes from a Diary in Asiatic Turkey. London: Arnold. 

ناوەڕۆك
ماسیۆ پیبڵز (2020)