İmadiye/Amedi İç Kalesi

İmadiye / Amedi kalesinin üzerine inşa edildiği yükseklik kabaca eliptiktir ve kapladığı alan kuzey-güney doğrultusunda 1 km'den fazladır; doğu tarafının batıya göre 40 m kadar daha yüksekte olması nedeniyle yükselti iki uçta eş değildir. Şehre yalnızca biri doğuda ve diğeri batıda olan, orta çağdan kalma çevre duvarlarından geçen iki anıtsal giriş yolu ile erişilebilmekte idi. Batıdaki giriş, kalenin güneybatı ucuna yakındır. Musul Kapısı (veya Bahdinan Kapısı) olarak bilinen bu kapı, dış cephesinde bir yazıtla M.S. 1233-1259 Bedreddin Lü’lü’nün saltanatına tarihlenmektedir. Bu girişe, kalenin duvarlarına oyulmuş Part döneminden kalma üç kabartmanın önünden geçen eski bir merdiven vasıtasıyla, yalnızca yürüyerek veya yük hayvanlarıyla ulaşılabilmektedir.

Zibari Kapısı olarak da bilinen Doğu Kapısı, kalenin bulunduğu platonun yüksek kuzeydoğu ucuna erişim sağlamaktaydı ve sarayla yakından bağlantılıydı (aşağıya bakınız). Bu kapı 1930'larda kalenin doğu tarafına modern bir yol inşa edilmesiyle kullanım dışı kaldı ve akabinde yıkıldı. Kapı ve ilintili patikanın bir kısmı 19. yüzyılın sonlarında fotoğraflandığından dolayı o zamanki görünümlerine dair kısmi de olsa elimizde bilgi bulunmaktadır (bkz. Tarihi fotoğraflar). Yapının büyük kısmı kabaca yontulmuş taşlardan inşa edilmiştir; kesme taşlardan yapılan, kabartma bezemesiz kemerli bir taç kapısı var idi. Ahşap olan ikinci kattaki pencere, duvarın hemen arkasındaki sarayın pencerelerine benzerlik gösterir. Bu benzerlik, kapının saray ile aynı zamanlarda, muhtemelen 1700'lerin başında inşa edildiği anlamına gelebilir.1 Ancak, aynı yerde daha öncesinde inşa edilmiş bir yapının varolması da mümkündür. Taş merdiven, kalenin karşı tarafındakine benzer metodlarla inşa edilmiştir ve bu iki öğenin benzer tarihli olmaları muhtemeldir. Bu taş merdivenin kalıntıları, günümüzde kapının temel bloklarının bir kısmı ile birlikte, bölgenin üst yamacında bulunmaktadır.

19. ve 20. yüzyıllarda çeşitli askeri çatışmalar sırasında kaledeki tarihi mimarinin çoğu tahrip olmuş olsa da, önemli anıtların bir kısmı korunagelmiştir. Bu anıtlardan bir seçki MAH ekibi tarafından İmadiye'yi ziyaretlerinde belgelenmiştir. Eski eserler hakkında bilgi edinmek adına kale içinde yürütülen sistematik arkeolojik faaliyetler kısıtlıdır. Buna rağmen, kentin güneybatı kesiminde, Müslüman mezarlığının arazisi içinde bir antik yapı bulunmuştur.2 Bu yapı dikdörtgen formunda, uzun ekseni kuzeybatı-güneydoğu yönlü ve 17 x 29 m boyutlarındadır; duvarları 3 m derinliğe kadar ana kayaya oyulmuştur (bkz. zemin planı ve kesit). Yine ana kayadan oyulmuş, genel hatlarıyla paralel üç sıra sütun kaidesi de içeride sıralanmıştır. Çevredeki su kanallarının kalıntıları göz önüne alındığında, bu yapı muhtemelen, en azından bir süreliğine sarnıç işlevi görmüştür, ancak bazı özellikleri ek kullanımlara işaret etmektedir. Güneydoğu duvarına kazılan büyük bir niş sebebiyle yapının bir Hıristiyan kilisesine dönüştürüldüğü yorumu yapılmıştır (ancak yapım tarihine bağlı olarak başka yorumlar da mümkündür).3 Kuzeydoğu ve güneybatı duvarlarındaki daha küçük nişler, M.S. 5. – 6. yüzyıllarda muhtemelen arcosolia mezarları olarak eklenmiştir.4

Şehrin ana camisi, yerleşimin kuzeyindedir. Tarihi Ulu Camii ile benzerlik gösteren bu cami, aslen Zengiler dönemine (12. yüzyıl ortası - 13. yüzyıl başı) tarihlenmektedir, fakat zaman içerisinde bazı restorasyon evrelerinden geçmiştir. Uzunlamasına planlanan, 19. yüzyılda hasar gören, ibadet salonu 20. yüzyılda yeniden inşa edilmiştir; ancak 16. yüzyıldan olduğu düşünülen tarihi bir minare ayakta kalmıştır (daha detaylı bilgi için bkz. cami ve minare). Ulu Camii'nin yakınında, antik dönemde yaşadığına inanılan Yahudi bir din adamı için yapılmış, Hazana Mezarı adı verilen yıkıntı halinde bir yapı vardır. Bu mezar erken Bahdinan Beyliği dönemine (13. yüzyıl) tarihlenen, bir zamanlar mezara bağlı fakat günümüzde yıkılmış olan sinagogun hamisi olan Zülkifl (Ezekiel) peygamber ile de ilişkilendirilmiştir.5 Mezar aynı zamanda şehrin Müslüman ve Hristiyan sakinleri için de kutsaldı (ve bugün de hala öyle kabul edilir). 17. yüzyıldan ziyaretçiler, İmadiye / Amedi’de büyük bir Hristiyan kilisesi olduğunu belirtmişlerdir, ancak bu kilise 19. yüzyılın ortalarında yıkılmıştır.6 Şehirde yaşayan zaman içinde azalan Hıristiyan cemaatine hizmet eden modern bir kilise, iç kalenin batı ucunda yer almaktadır.

İktidarın merkezi olan İmadiye / Amedi sarayı, iç kalenin kuzeydoğusunda bulunan yükseltide, Zibari Kapısı'na yakın bir konumdadır. 19. yüzyılın sonlarından itibaren zamanla yıkılan binanın üzerine 20. yüzyılın sonlarında bir okul inşa edilmiştir. Saray yapısından günümüze ulaşan bir öğe, kısmen yeniden inşa edilmiş olan 'Yılan Kapısı' veya 'Ejderha Kapısı'dır. Bugünkü haliyle bağımsız bir anıt gibi görünse de 19. yüzyıldan Henry Binder'in bir fotoğrafı, bir zamanlar bu kapının sarayın cephesinin bir parçası olduğunu göstermektedir.7 3.5-4 m genişliğindeki kemerli kapı, bir kilit taşı tarafından sabitlenen iki iri taştan oluşur. Kemer üstü blokların üzerine uzun gövdeleri birbirine dolanmış, karşıt ejderhalar oyulmuştur. Kilit taşında, bir yırtıcı kuşun pençeleri ejderhaları burunlarından tutmaktadır. Başka bir anıttan çıkarılan ve buraya rekonstrüksiyon esnasında yerleştirilen, kilit taşının üzerinde kullanılan taş bloğunda bir başka yırtıcı kuşun üst gövdesi gösterilmektedir. Kemerli yol için kesin bir tarihleme yapılamamıştır. Kabartmaların üslubuna göre kapı 13. yüzyıl veya sonrasına tarihlendirilmiştir; bu nedenle daha önceki bir inşa tarihine sahip Musul Kapısı’ndaki benzer görsele atıfta bulunuyor olabilir.8 Görsel ve üslup Anadolu'daki Selçuklu kabartmalarıyla ilintilidir.9
Binder’in sarayın cephesine ait fotoğrafı, binanın bilinen tek görsel dokümantasyonudur. Bu yapı, fotoğrafta göründüğü şekliyle, 18. yüzyıla tarihlenebilir, ancak Ejderha Kapısı'nın da dahil edilmesi daha önceki bir yapının üzerine yeniden inşa edildiğini düşündürür.10 19. yüzyıl gezginleri sarayın cephesi dışında, planı üzerine de bilgi paylaşmıştır. Osmanlılar tarafından ele geçirilmesinden kısa bir süre sonra şehri ziyaret eden Henry James Ross, yapıyı şöyle tasvir eder: “Mekân, alışılageldiği gibi, içi boş bir dörtgen şeklinde inşa edilmiştir; merkezden geçen bir duvarın inşasıyla iki avluya bölünmüştür: dışta Divan Khanah, ya da kamusal odalar, iç tarafta kadınlar için harem. Zemin katta çoğunlukla geniş ahırlar ve hizmetliler için lojmanlar bulunuyordu; üst katta, konaklamanın oldukça yetersiz olduğunu düşündüm; ancak, girdiğim apartman büyüktü ve Doğu’ya özgü dekorasyonunun güzel bir örneğiydi, ancak büyük ölçüde harap olmuştu ... ”11 Ross'un ve diğerlerinin betimlemelerinden sarayın en içteki odalarının sur duvarlarıyla aynı hatta olduğu ve kuzey vadi tarafından Matin Dağlarına baktığı anlaşılır.

Sarayın çevresinde bir kraliyet mezarlığı vardı. Kireçtaşı bloklardan inşa edilmiş iki anıt mezar günümüze ulaşmıştır. Daha önce inşa edilmiş olan Emir Hüseyin Wali (1534-1573) içindir. Altıgen planlı mezarın dilimli kemerli girişi üzerinde zarif bir hat yazıtı bulunur. İkincisi, Emir Ishmail'in (1768-1798) bir aile üyesi için inşa edilmiştir; o da altıgendir ve kubbelidir. Ek olarak, yönetici ailenin diğer üyelerinin bazı mezar taşları korunagelmiştir.

17.-19. yüzyıl ortalarında İmadiye / Amedi'yi ziyaret eden gezginler, şehrin batı ucunda hareketli bir çarşı ve hamam ile bir kervansaray olduğunu bildirmiştir. Bu kent dokusunun çoğu, 19. yüzyılın ortalarında Bahdinan-Osmanlı askeri çatışmaları esnasında tahrip olmuştur. Bununla birlikte, 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarına ait fotoğraflar, şehrin bu dönemdeki geleneksel evlerinin görüntülerini bize iletir (bkz. Henry Binder'in fotoğrafı; Mark Sykes'in fotoğrafı). Bu tek katlı meskenlerin ahşap ve sazdan düz çatıları vardır ve kabaca yontulmuş taşlardan yapılmışlardır. 20. yüzyılın sonlarında meydana gelen yıkım nedeniyle, cami çevresindekilerden başka, günümüze nispeten az sayıda geleneksel yerleşim yeri örneği ulaşmıştır.

Kuzeydeki kale duvarları boyunca, saray gibi kuzey vadisinin manzarasına bakan bir dizi geleneksel ev bulunmaktadır. Muhtemelen bir konut olan, bir zamanlar iki katlı fakat şimdi kısmen yıkılmış bir yapı Kittani ailesiyle ilişkilendirilir. Binanın orijinal işlevi ve yapım tarihi bilinmemekle beraber etrafındaki daha eski yapıları kendi bünyesine katmış olduğu gözlemlenebilir. İlk kat ince kesme taş işçiliğiyle örülmüştür. Kullanılan taş blokların boyutları değişiktir ve düzensiz sıralar halinde yerleştirilerek birbirine kenetlenen bir yüzey oluşturulmuştur. Kemerli giriş, sığ, sivri bir tonozla çerçevelenmiştir ve üzerinde bir pencere bulunur. Taş işçiliği zarif oymalarla tamamlanmıştır: örneğin ayrıntılı ince sütunlar, tonozun ayakları boyunca bir dizi iç içe geçme şerit ve iç kemerin her bloğundaki narin çiçekler. Bu kapı tasarımı, Selçuklu döneminden 19. yüzyıla uzanan benzerliklerle Doğu Anadolu / Kuzey Mezopotamya mimarisinde uzun bir tarihe sahiptir.12

Bugün görülebilen şehir dokusunun çoğu, yirminci yüzyılın ikinci yarısında inşa edildi, ancak yerleşim düzeni daha önceki örnekleri takip etmektedir. Örneğin, merkezi alanının üzeri kapalı olan pazar, Musul ve Zibari Kapıları arasından şehrin merkezini çapraz olarak keser. Daha genel hatlarla, yerleşim, kuzeyde Servepki, merkezde Meydan ve kalenin batı sınırı boyunca Hıristiyan Mahallesi dahil olmak üzere birkaç mahalleye bölünmüştür. Son yıllarda, akropolisin yamaçlarının aşağılarında birden fazla yerleşim öbeği de ortaya çıkmıştır.

İç kale alanı üzerinde olmasa da, yakınlardaki bazı tarihi anıtlar burada belirtilmelidir. Belki de en dikkat çekici olan Kubahan Medresesi'dir. Bahdinan Emirliği sırasında, dört bir yandan öğrencileri çeken, Kürdistan'ın önde gelen üniversitelerinden biriydi. Yakındaki Sulav kasabası, Matin dağının eteğinde, İmadiye / Amedi'nin yaklaşık 1 km kuzeybatısında, turistlerin ilgisini çekmektedir. 19. yüzyılda gezginler tarafından fark edilen yüksek bir şelale, burada yaşayanların kentsel simgesi halindedir; ayrıca kalenin etkileyici manzaralarını görmek de mümkündür (bkz. genel görünüş).

• 1. Warkworth (1898, 183) üst katın ahşap işçiliği olduğunu doğrular. Tarih için bkz. Ammann 2004/2005, n. 196.
• 2. Bkz. Bachmann 1913, 2-3.
• 3. Yapıyı 1840'ta ilk kez kayıt altına alan William Ainsworth, onu bir Pers ateş tapınağı olarak değerlendirmiştir (Ainsworth 1842 (2), 200); Layard (1849 (1), 161) onu bir kilise olarak yorumlarken, Badger (1852 (1), 204) onu bir sarnıç olarak tanımlamıştır. Bachmann (1913, 3) bu son iki yorumu birleştirdi ve yapıyı tartışan birçok bilim insanı tarafından bu yorum esas alındı. Sasani döneminde bir ateş tapınağı işlevi gördüğü fikri de öne sürülmüştür (Marf Zamua 2008, 117).
• 4. Bkz. Boehmer 1976 (bir mezar planı da dahildir, şek. 7).
• 5. Tarihi fotoğraf için bkz. Brauer 1993. Yine Ezra'ya adanmış ve günümüze ulaşmayan bir başka sinagog, daha güneyde yer alıyordu.
• 6. Alanı 1600'lerde ziyaret eden Domenico Lanza, büyük bir kiliseye dikkat çeker (bkz. Galletti 2001, 116-117'deki alıntı); Badger (1852 (1), 200), ziyareti sırasında resmi kiliselerin bulunmadığını ve özel evlerin ibadet için kullanıldığını iddia etmiştir.
• 7. 1970'lerin başından kalma diğer belgeler, bombalamalar esnasında yıkılan sarayın proksimal duvarlarının kalıntılarına eklenmiş kapının sağlam olduğunu göstermektedir; 1990’larda ise taşınmıştır (bkz. Gierlichs 1998'deki fotoğraflar).
• 8. Görsellerin tarihlendirilmesi ve yorumlanması üzerine bir tartışma için bkz. Gierlichs 1998.
• 9. Selçuklu karşılaştırması için bkz. Katharina Otto-Dorn, “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia,” Kunst des Orients 12, H 1/2 (1978-1979), 103-149. Ayrıca bkz. al-Canabi 1982, n. 411.
• 10. Yerel sözlü geleneğe göre, sarayın mimarisinde Bahdinan emiri Osman'a (1700-1702) atfedilen bir yazıt bulunmaktaydı; bkz. Ammann 2004/2005, n. 196.
• 11. Ross 1902, 107-109. Layard (1848 (1), 156) ayrıca kısa bir açıklama sunmuştur.
• 12. Benzerlikler için bkz. ör. Taşkınpaşa Medresesi portalı, 14. yüzyıl; Mustafapaşa Medresesi, 19. yüzyıl.