Musul Kapısı

Musul Kapısı, İmadiye/Amedi iç kalesinin güneybatı ucunda inşa edilmiştir. Zengi hanedanlığı döneminde yeniden inşa edilen kale surlarına entegre edilen kapı, ayrılıkçı hükümdar Bedreddin Lü'lü' (MS 1225-1259) döneminde inşa edilmiş ve dış bordüründeki Arapça yazıt esas alınarak tarihlendirilmiştir.

Kapıya antik çağda inşa edilmiş bir taş merdivenle ulaşılır. Bu merdivenin en yukarıdaki basamakları, kalenin batı uçurumu boyunca güneye doğru uzanır—Part dönemine ait üç kaya kabartmasının yanından geçer—ve bu nedenle kapının cephesi kuzeye yönlendirilmiştir (bkz. plan). Kapı, işlenmiş kesme taştan yapılmıştır, yapının diğer kısımları ise daha kabaca yontulmuş taşlardan inşa edilmiştir. Yakın zamana kadar, bu giriş yapısı ahşap ve demir bir kapıya sahipti; kapının ötesindeki kontrol kulübesi ise merdivenin güneye doğru devamını kaplayan, orijinal olarak tonozlu bir koridor halinde oluşturulmuştur (bkz. genel görünüş). Koridorun batısında, yamacın doğal bir yüksekliği üzerine dik bir şekilde inşa edilmiş iki küçük oda vardır. Koridorun güney ucunda, merdiven doğuya döner ve şehre açılır (bkz. genel görünüş).

Kapı, 1960'ların sonunda beklenmedik bir çökme sebebiyle büyük hasar görmüştür. Portalın sol tarafındaki blokların bir kısmı yıkımdan kurtulduğundan dolayı orijinal duvar işçiliği korunmuştur. Yapının batı kısmı, 1980'lerde yeniden inşa edilmiştir fakat blokların yerleşiminde hatalar bulunur. Gezginlerin çizimleri ve fotoğrafları, 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında, kapının yıkımından önceki görünümünün bir kaydını oluşturur (bkz. Walter Bachmann'ın 1911 tarihli fotoğrafı).1 Kapı, MAH ekibi tarafından 2013-2019 yılları arasında yapılan birkaç ziyaret sırasında belgelenmiştir. Sonrasında yapının stabilize edilmesi ve yontulmuş blokların ve kabartmaların orijinal konumuna göre yeniden yapılandırılması için bir proje başlatılmıştır.

Kapının dış bordürü, Arapça yazıtla çevrelenmişti (günümüzde sadece sol tarafta, parça parça korunmuştur; daha fazla bilgi için bkz. “Yazıtlar”). Arşitrav, köşelerde iki ek olmak üzere toplamda  altı braket ile—günümüzde dört—destekleniyordu. Portalın iç kemeri detaylı bir kabartma ile süslenmiştir. Büyük kilit taşı bloğu üzerinde, güneş diski bulunur, etrafı da “Suriye düğümü” olarak bilinen motif ile çevrilidir. Güneş diskinin hemen altında bulunan düğüm, her iki yönde dışa doğru ayrılmadan önce bir rozetin etrafına sarılır. Çevredeki bloklar boyunca yayılan düğümün aslında iç içe geçmiş iki ejderhanın gövdelerinden oluştuğu ortaya çıkar. Yılan gibi vücutları kemer taşının etrafından dolanır, kemerin içinde çifte dolanır ve kenarına sarılırken düzleşirler. Kilit taşının üzerindeki blokların hatalı yeniden yapılandırılmasından dolayı, düğümün üzerindeki bükülmenin dışa doğru genişleyişi (ejderhaların kanatları, pençeleri ve açık çeneleri olan üst bedenlerine doğru) anlaşılmamaktadır. Kemer üstü dolgusunun kenarlarına doğru simetrik, ve birbiriyle aynı insan iki insan figürü resmedilmiştir (soldaki figür büyük ölçüde sağlamdır; sağdaki şekil ise iyi koruna gelmemiştir). Bu boncuklu, uzun saçlı adam, cüppe ve çizme giymekte, ejderhayı çenesinden tutarak boynuna bir kılıç saplamaktadır. Figürün iki kere resmedilişi, bu bölgede yaygın olan ejderha avcısı betimlemelerinden bilinen ikonografik bir gelenektir; büyük olasılıkla hikaye anlatımından ziyade simgesel etki yaratmak içindir.2 Figürler, bükümlü bitkisel desenlerin olduğu bir alanda yer almaktadır. Bu bitkisel desen ise, köşelerden yükselen ve hem dikdörtgen çerçeveyi hem de ejderhaların vücutlarının hatlarını sarmalayan ağaç benzeri bir motifle ilintili gibi görünmektedir.

Bir zamanlar İmadiye/Amadiya/Amedi’nin sarayına inşa edilmiş olan 'Yılanlı Kapı”--muhtemelen Musul Kapı’sından daha geç tarihlidir—benzer ejderhalarla süslenmiştir, ancak burada bir yırtıcı kuş tarafından kontrol altında tutulmaktadırlar. Hem yırtıcı kuş hem de ejderha, Anadolu'daki Selçuklu ikonografisinde kullanılmışlardır.3 Daha genel konjektürde, ejderha ortaçağ İslam dünyasının sanatında çok yaygındı.4 Kökeni antik çağa dayanan bu canlının bölgede derin kökleri vardır; Doğu Anadolu ve Irak’ta, ortaçağ İslami döneminde inşa edilen kapılarda ejderha motifinin kullanımının bu geçitlere tılsımlı bir güç verdiği iddia edilmiştir.5 Muzaffer kahramanların güneş diski ve lunette ile birlikte Musul Kapısı'nda kullanılması, bu geçiş yerine ek anlamlar katmaktadır.6 Bu, muhtemelen ejderhanın güneş ve ay tutulmaları esnasında tehdit edici çağrışımları ile ilgilidir, öyle ki bu yaratıkların yenilgisi kaosa karşı zaferi sembolize ederken, kahraman figürler efsanevi ejderha avcılarına (en azından ikonografik açıdan) atıfta bulunuyor olabilir. Ejderha İslam sanatında çok değerli bir imge olduğu için çeşitli anlamlar yüklemek mümkündür ve bunlar bir arada da var olabilir.7

• 1. Bachmann 1913, lev. 1. Bachmann'ın orijinal çalışmasında yayınlanmayan birkaç fotoğrafı Gierlichs 1995'te mevcuttur; ayrıca bkz. el-Cenabi 1982, lev. 175.
• 2. Bkz. Pancaroğlu 2004, 154. Bizans döneminde çift figürler bazen Aziz Theodore ve Aziz George olarak temsil ediliyordu. Ancak, ejderha avcısının kimliği hem Bizans hem de İslami bağlamlarda genellikle belirsizdir.
• 3. Bkz. Katharina Otto-Dorn, “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia,” Kunst des Orients 12, H 1/2 (1978–1979), 103–149. Ayrıca bkz. el-Cenâbî 1982, 253 ve no. 411’deki yorumlar ve kaynakça.
• 4. Kuehn 2013, çok sayıda resimle birlikte en güncel görüşü sunar (Bahdinan Kapısı için, bkz. s. 100–101).
• 5. Persis Berlekamp, “Symmetry, Sympathy, and Sensation: Talismanic Efficacy and Slippery Iconographies in Early Thirteenth Century Iraq, Syria and Anatolia,” Representations 133, no. 1 (2017): 59–109.
• 6. Kabartma, yine Lü'lü' tarafından yaptırılan el-Han kervansaray kapısındakiyle özel benzerlikler taşımaktadır. Bkz. Max van Berchem, “Arabische Inschriften”, Archäologische Reise im Euphrat- und Tigris-gebiet, ed. Friedrich Sarre ve Ernst Herzfeld (Berlin: D. Riemer, 1911), 1-51, şek. 7; ayrıca el-Cenabi 1982, şek. 51. Ayrıca, Lü'lü' tarafından Musul'da yaptırılan bir havzada, ejderlerin üzerinde Sol ve Luna'nın kişileştirmeleri bulunur (Kuehn 2013, şek. 147).
• 7. Genel olarak, bkz. Kuehn 2013. Ejderhaların tutulma sembolizmi hakkında, bkz. age, s. 136-144; Bahdinan Kapısı üzerine bkz. Gierlichs 1995, 203–205. Kahraman figürlerle ilgili olarak, bu bölgede ejderha avcısı hakkında bir gelenek vardır ve Aziz George/Aziz Theodore ve daha sonra Hızır’la ilişkilendirilmiştir (bkz. Pancaroğlu 2004; Kuehn 2013, 87–110). Ancak, İmadiye/Amedi ve el-Han'daki kapılardaki figürlerin ejderha üzerine yerleştirilmemiş olması olağandışıdır (Gierlichs 1995, 178).