دەروازەی بادینان، دەروازەی رۆژئاوا
نزيكەی 1233ز-1259ز
ميديا
پرۆفایلی پێگە
دەروازەی موسڵ كە بەناوی دەوازەی بادینانیش ناسراوە، یەكێكە لە دوو دەروازەی گەورە، كە بە درێژایی مێژوو چونە ژورەوە بۆ قەڵای ئامێدی/عمادیە دابین کردوە، (دەروازەكەی تر نەماوە). دەروازەکە دەكەوێتە باشوری ڕۆئاوای شورای شارە بەرز وپاریزراوەكەوە، بە ڕێگای پلیكانەیەكی بەردینی زۆر كۆن پێی دەگەیت، كە دریژایەكەی راستەوخۆ بەردەوامە لە تەنیشت ڕووی ڕۆژئاوای لێژێكە و سێ هەڵكۆڵراوە بەردینیە ئەشکانیەکان (سەیری پانۆراما بكە، سەیری دوبارە پێكهێنانی فۆتۆگرامەتری بكە). دەروازەكە لە سەدەی 13 ز دروستكراوە، لە كۆتایی سەردەمی بنەماڵەی زەنكیەكان.
تاریف وسیمبول ودیمەنە هونەریەكان
دەقەكان
دەقێكی عەرەبی درێژ هەیە كە هەڵكۆڵراوە و بە درێژایی چوارچێوە لاكێشەییەكەی دەروازەكە بەردەوام دەبێت. لە ئێستادا بە شێوەیەكی گشتی خاپوركراوە جگە لە چەند دەرچونێك (دریژبونەوەیەك) بە درێژایی دیواری لای چەپ، كە پێشتر داڕمابو وهەندێك بڕگەی دیار نەماوە لە سەرتای سەدەی 20 ەوە، كاتیك بۆ یەكەم جار وێنەی دەروازەكە چركێندرا. بەڵام یواخیم گیرلش ئەم وێنانەی بەكارهێنا بۆ خوێندنەوەی چەند پارچەیەكی نایابی دەقەكە.1 خوێندنەوەكەی بۆ ئەم دەقە بە دریژایی كۆڵەكەكەی لای ڕاستە، و لەو بڕگەیە وەرگێراوە كە لە سەراتادایە و گەڕاندنەوەی ئەستەمە، وەكو لای خوارەوە هاتوە:
...[عزٌّ لِمَـ]ولانا السلطان المالك المَلك الرحيم العالم العادل المؤيَّد المُظفَّر المنصور المُجاهِد المُحارِب المُتاجِر الغازي بدر الدُنيا والدّين…
...[هێزو گەرەیی بۆ مە]ولانای سوڵتان خاوەنی موڵك، میهرەبان و زانای دادگەر، پشتگیر و سەركەوتوی تێكۆشەر، جەنگاوەری بازرگان وهێرشبەری مانگی چواردەی دونیا و دین....
و لە كۆڵەكەی لای چەپدا:
...[أتابـَ]ك الأعظم أبو الفضائل لؤلؤ…
...گەورەترین [ئەتابە[ك (دەسەڵاتدار) خاوەن چاكەكان لۆلۆ....
ئەم زنجیرە نازناوانە ئاماژە بە ئەتابەكی زەنكی دەكات كە بوو بە فەرمانڕەوایەكی سەربەخۆی هەرێمی موسڵ بوو، بەدر الدین لۆلۆ. ئەم نازناوانەی كە فەرمانڕەواكە وەریگرتوە لەپاش ساڵی 1233 دا، كاتێك كە دەسەڵاتی تەواوی خۆی ڕاگەیاند.2 بۆیە دەقە نوێیەكە ڕێگە دەدات بە دیاریكردنی مێژووی پەیكەرەكە، زیاتر لە هەر بارودۆخیكی تر.
- 1. Gierlichs 1995, 202.
- 2. سەیریMax van Berchem, “Arabische Inschriften” in Archäologische Reise im Euphrat- und Tigris-gebiet, eds. Friedrich Sarre and Ernst Herzfeld (Berlin: D. Riemer, 1911), 13–15، بكە كە تاوتویی ئەو دەقانە دەكات كە پەیوەندیان بە لۆلۆ هەیە لە كاروانسەراكە؛ Gierlichs 1995, 195. دەروازەی بادینان دەگەرێنرێتەوە بو لۆلۆ لە جەنابیدا 1982، ص 253، سەرەرای ئەوەی كە هیچ وردەكاریەكی پیشكەش نەكردوە دەربارەی ئەو دەقە.
مێژوو
سەرەڕای ئەگەری هەبونی دەروازەیەكی گەورە لێرەدا لە پێشتردا لەكاتی بیناكردنی لە لایەن عیماد الدین زەنكیەوە لە ساڵی 1142ز و بەڵكو لەوانەیە پێشتریش، هێشتا ئەو نوسینەی كە نەخشكراوە لە سەر لێواری یەكێك لە چوارچێوەی دەروازەكەی ئێستادا، ئاماژە بەوە دەدات كە لەلایەن فەرمانڕەوا بەدرالدین لۆلۆ فەرمانی بیناكردنی دەرچوە (سەیری 'دەقەكان' بكە). لەساڵی 1225ز، ئەو كەسەی كە ڕۆژێك ئەتابەك و جێنشینی پاشای زەنكی بوە، سەربەخۆیی ڕاگەیاند و موسڵ و ئامێدی/عمادیە و چەند شارێكی تری لە هەرێمەكەدا لەژێر دەسەلاتی خۆیدا كۆكردۆتەوە.
ئەو ناونیشانانەی كە بەكارهاتوە لە نوسینە نەخشكراوەكاندا، وا دەردەخات كە دوای ڕاگەیاندنی دەستبەسەرداگرتنی تەواوی لۆلۆ دروستكراوە، لە ساڵی 1233 (و بەدڵنیایەوە پێش كۆچی دوایی لە سالی 1259)، ئەگەری ئەوەش هەیە كە ئەو دەروازەیە دروستكرابێت بۆ زیندو ڕاگرتنی ڕۆلی ئامێدی/عمادیە لە گەیشتنی لۆلۆ بە دەسەڵات، بە پێی ئەم بۆچونە ئەركی وێنەكردنی سەركەوتن وەكو جادویەكە كە چارەڕەشی و هێزە بەدەكان دور دەخاتەوە بە پەیامێكی ڕامیاریی تەواودەكرێت.1
زۆر گرنگیشە كە دیاریكردنی بارودۆخی دەروازەكە بەگوێرەی سیمای پێكهاتەكانی تر ڕەچاوبكرێت، بەدریژایی لای رۆژئاوادا.2 دەروازەكە وا دروستكراوە كە لەگەڵ ڕاڕەوە سەركەوتوەكەدا یەكبگرێتەوە. لەپاڵ ئەوەدا، خشڵە هەڵكۆڵراوەكەی دەروازەكە بە وێنەكانیەوە كە شێوەیەكی پچڕ پچڕ لەسەر شێوەی نەخشە كۆنەكان كێشرابون، ئەمانە هاوشێوەی هەڵكۆلراوە ئەشکانیەكانن كە بەدرێژایی لێژیەكەی تەنیشتیەوە درێژ دەبێتەوە-كە لە شوێنەكەدا بەجێماوە وپێدەچێت وەك كارێكی پاراستنی بەمەبەست بوبێت. ئەمەش دەكرێت بەراورد بكرێت لەگەڵ ئەو كارە كۆنانەی كە گرنگی زۆر دەدات بە هێزی وێنە و پەیكەرەكان لە پێناوی پێكەوە بەستنی ڕابردو و ئێستادا، هەروەها بۆ هەماهەنگی كردن بە مەبەستی پاراستنی كەلەپوری ماددى بە درێژایی كاتەكان.3
ئەگەری ئەوە هەیە كە دەروازەكە تا ڕادەیەك لە بارودۆخێكی باشدا بوبێت تاكو ڕوخاندنی بادینیەكان لە سییەكانی سەدەی نۆزدەدا. لەوانەیە داڕمانەكە دەستی پێكردبێت لەگەڵ پێكدادانە سەربازیەكاندا لە ناوەڕاستی سەدەی 19 دا، هەروەكو لە بارەیەوە نوسراوە، بۆتە هۆكاری داڕمانێكی بەرفراوان بەدرێژایی قەڵاكە. بە دڵنیایەوە، ئەو تاقەی كە بەسەر ڕاڕەوی بینای دەروازەكەوە بو ڕوخا لە سەرەتای سەدەی 20 لە سەردەمە سەرتاییەكانی وێنەی فۆتۆگرافی-سەرەڕای ئەوەی كە تا ڕادەیەك دەروازەكە لە بارودۆخێكی باشدا بو. بەڵام زۆربەی هەرە زۆری دەروازەكە ڕوخا لە شەستاکانی سەدەی بیست، بەڵام هوکاری ئەم رۆخانە تا ئێستا نادیار ماوە.4 لە ئێستادا پرۆژەیەكی ئاوەدانكردنەوە هەیە لەلایەن زانكۆی كۆلۆمبیاوە، لە سالی 2019 ز دەستیپێكردوە، كار لەسەر گەرەنتیكردنی جێگیریی بینای دەروازەكە و ڕاڕەوی پلیكانەكە دەكات، لەگەڵ چاككردنەوەی سەرجەم هەڵەكان كە لە ئەنجامی دوبارە بیناكردنەوەكەدا ڕویداوە كە لە هەشتاكانی سەدەی 20 كراوە-دوبارە دروستكردنی هەڵكۆلراوەكانى دەروازەكە بە شێوەیەك كە لە دیزاینە ڕەسنەكە بچێت.
بڵاوكراوە سەرەكیەكان
سەرەڕای ئەوەی كە ئامێدی/عمادیە لە لایەن زۆرینەیەك لە مێژوونوس و گەڕیدەكان تاووتوێكراوە لە سەدەكانی ناوەڕاستەوە تاكو سەرەتاكانی سەدەی 20، بەڵام تەنها تێبینیەكی بچوكیان نوسیوە دەربارەی دەروازەكە. كاتێك كە دەروازەكەیان باس كرد، ڕون نەبو ئایا مەبەستیان دەروازەی موسڵ بو یان دەروازەی زێباری، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك جار دەتوانرێت پشتڕاست بكرێتەوە. ویلیام ئایزنوورس، لە كاتی سەردانی بۆ قەڵاكە لە ساڵی 1840ز دا، نوسیویەتی 'خانوی پاسەوانەكە كە لە ژێر دەروازەكەدا بو قەرەباڵغ بو بە سەرباز، كە هەرگیز لێمان دانەدەبڕان'.1 هێنری بایندەر تەنها گەڕیدەیە كە زۆر بە تامەزرۆ سەرنج و تێبینی خۆی تۆماركرد لەبارەی ئەو وێنانەی كە دەروازەكە2 بەرجەستەی دەكات. لە ساڵی 1911 دا، ڤالتەر باخمان نەخشەیەكی كێشا بۆ ڕێگاكە، كە نەخشەی نهۆمی زەمینی دەروازەكە لەخۆ دەگرێت، هەروەها وێنەكی بۆ ڕوكاری دەروازەكە چركاندوە، هەرچەندە وێنەكە لە دوورەوە چركێندراوە.3 باشترین وێنەی فۆتۆگرافی ڕوكارەكە پێش ڕوخانی- لە سەرەتای سەدەی 20 دا چركێندراوە، لە لایەن تاریق جەنابی (1982). بڵاوكراوەتەوە.4 كۆتا نمایشكردنی دەروازەكە پێش داڕمانی لە ڕیگەی تابلۆیەكی بۆیەی ئاویەوە بو كە لەلایەن ڕۆس سۆمان لە ساڵی 1955 كێشراوە.
ناوەرۆك: ماسیۆ پیبڵز
- 1. Ainsworth 1842 (2), 196.
- 2. Binder 1887, 202: 'ئەو دەروازەیە زۆر جێگای سەرنجە؛ تاقە نوك تیژەكە رازینراوەتەوە بە نەخشی ئارابسك وماری لەیەك ئالوسكاوەكان لە دەرەوە “Cette porte est fort curieuse; la voûte extérieure en ogive est ornée d’un dessin d’arabesques et de serpents entrelacés.”
- 3. Bachmann 1913, 1 وێنە 1؛ تابلۆ 1. هەروەها باخمان وێنەیەكەی نزیكتری چركاندوە، لە كارەكەیدا بلاونەكراوەتەوە لە سالی 1913؛ سەیریGierlichs 1995, n. 21 وێنە 2 بكە.
- 4. الجنابی 1982،تابلۆ 175. هەروەها سەیری تێبینی پێشو بكە.
سەرچاوەی هەڵبژێردراو
Ainsworth, William. 1842. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia. 2 vols. London: J. W. Parker.
الجنابي، طارق. 1982. دراسات في العمارة العراقية في العصور الوسطى. بغداد: وزارة الثقافة والأعلام.
Bachmann, Walter. 1913. Kirchen und Moscheen in Armenien und Kurdistan. Leipzig: J. C. Hinrich.
Binder, Henry. 1887. Au Kurdistan en Mésopotamie et en Perse. Paris: Maison Quantin.
Gierlichs, Joachim. 1995. “Das Mosul-Tor von ‘Amādiya im Nord Iraq: Ein unbekanntes islamisches Figurenrelief und seine Bedeutung.” Baghdader Mitteilungen 26: 195–206.
Kuehn, Sara. 2013. The Dragon in Medieval East Christian and Islamic Art. Leiden: Brill.
Pancaroğlu, Oya. 2004. “The Itinerant Dragon-Slayer: Forging Paths of Image and Identity in Medieval Anatolia.” Gesta 43 (2): 151–164.