دەروازەی موسڵ

دەروازەی موسڵ لە كۆتایی باشوری-رۆژئاوای قەڵای ئامێدی/عمادیە دا دروستكراوە. وەك تەواوكارییەك شان بەشانی پرۆسەی پتەوكردنی قەڵاكە كە لە سەردەمی بنەماڵەی زەنكیەكاندا دروستكرا، دەروازەكە خۆی لە سەردەمی دەسەڵاتی فەرمانڕەوای جیاخواز بەدرالدین لۆلۆ (كە لە ماوەی 1225ز-1259ز فەرمانڕەوابوە) دروستكراوە، مێژوەكەی دیاریكراوە بە پشتبەستن بەو دەقە ڕەسەنە عەرەبیەی كە نەخشكراوە لە چوارچێوەكەی دەرەوەیدا.

گەیشتن بە دەروازەكە بە ڕێگای پلیكانەیەكەوە دەبێت كە لە سەردەمە دێرینەكاندا دروستكراوە. درێژكراوەی كۆتایی ئەم پلیكانەیە بەردەوام دەبیت بەرەو باشور بەدریژایی لیژیەكەی رۆژئاوای قەلاكە- كە بە سێ هەڵكۆڵراوە ئەشکانیەکاندا تێدەپەڕێت، ڕوكاری دەروازەكە بەرەو باكور ئاراستە كراوە (سەیری نەخشەكە بكە). دەروازەكە لە بەردی ئاشلەری وورد دروستكراوە، لەگەل هەندێك پارچەی لاوەكی بیناكە كە بە بەردی زبری نەقاڕ نەكراو دروستكراوە. تاكو سەردەمانێكی تا ڕادەیەك نزیك دەرگایەكی تەختە و ئاسن دابینكرابو؛ لە دوای دەروازەكەوە، بینایەكە لە ڕاڕەوێك پێکدێت كە لە بنیاتدا بە تاق داپوشرابو، و درێژ دەبێتەوە تاكو باشوری پلیكانەكە دادەپۆشێت (سەیری پانۆراما بكە). بەرەو ڕۆژئاوای ڕاڕەوەكە دوو ژوری بچوك هەیە كە بە سەر حەوشەیەكی بازنەییدا دەڕوانن كە بە هەڵەشەیی و ناڕێكی بینا كراوە لەسەر ناوچە لێژەكە كە بە سروشتی لە شوێنێكی پتەودایە. لە لای باشوری ڕاڕەوەكەدا پلیكانەكە پێچ دەكاتەوە بەروە رۆژهەلات و بەسەر شارەكەدا دەكرێتەوە (سەیری پانۆراما كە بكە).

لە شەستەكانی سەدەی 20 دا دەروازەكە بە ئەگەرێکی نادیار بە توندی ڕوخاوە. هەندێك پارچەی دیوی چەپی دەروازەكە لە خاپوركردن ڕزگاربووە، و بینا بنەڕەتیەكەی بە پارێزراوی مایەوە. لە هەشتاكانی سەدەی 20 دا، پاشماوەی سترەكچەرەكە، هەتا بۆشاییە بازنەیەكەی رۆژئاوا، دووبارە بیناكرایەوە لەگەڵ چەند هەڵەیەك لە شوێنی پارچەكاندا. بەڵام نەخشەكانی گەڕیدەكان و وێنەكانیان، دۆكیۆمێنتی شیوەكەیان كردبو پێش داڕمان، لە كۆتاییەكانی سەدەی 19 وسەرەتای سەدەی 20 (سەیری وێنەی ڤالتەر باخمان 2011 بكە).1 دەروازەكە لە لایەن تیمی MMM دۆكیومێنتكراوە لە ڕێگای چەند سەردانێكەوە لە نێوان ساڵەكانی (2013-2019)دا، پێش دەستپێكردنی پرۆژەكە بۆ دڵنیابون لە جێگیری سترەكچەرەكە و دوبارە دروستكردنی نەخشی هەڵكۆڵراوەكان بە پێی شوێنە ڕاستەقینەكانی پارچە هەڵكۆڵراوەكان.

چوارچێوەی دەرەوەی دەروازەكە، بە زنجیرەیەك دیاریكراوە كە بە دەقی عەرەبی نوسراوە (بەڵام تەنها هەندێك پارچەی بەدرێژایی دیوی چەپی هەتا ئێستا پارێزراون، سەیری وردەكاری زیاتر بكە لە "دەقەكاندا") كاریتەكە (ئاركیترەیڤ) خۆی ڕاگرتوە لەسەر شەش چەماوە-لە ئێستادا چوار-سەرەڕای دوانی تر كە لە سوچەكاندان. وە چەماوەكەی دیوی ناوەوەی دەروازەكە بە نەخشێكی ئاڵۆز ڕازێندراوەتەوە.

پارچە بەردی (كلیلی گرێدان) ی چەماوەكە لە ناوەندی خەپلەی خۆرەكەدا بە ڕووی پێشەوەی دەور دراوە بە نەخشێك كە بە (گرێدانی سوری) ناسراوە. ڕاستەوخۆ لەژێر خەپلەی خۆرەكەدا، گرێكە بە دەوری گوڵێكدا لولدەبیت پێش ئەوەی دابەشبێت بۆ دەرەوە بە هەردوو لادا، لەڕێی پارچەكانی چواردەوریەوە گرێكە وا دەردەكەوێت كە پێكهاتبێت لە جەستەی دوو ماری لەیەك ئاڵاو، جەستە لار وئالۆزەكانیان لول دەبێت لەژێرەوە بە دەوری بەردی گرا ئەسپینیكان، دواتر پێچدەكاتەوە لە بنكى گرێكەدا و ڕێكدەبێتەوە لەگەڵ لولبونیاندا بە دەوری چاورچێوەكەدا. ئەو دووبارە دروستكردنەوە هەڵەیەی پارچەكانی سەر بەردی )كلیلی گرێدانەكە(، درێژبونەوەی لولبونەكەی سەر گرێكەی كە دەردەچێت بۆ بەشی سەرەوەی جەستەی دوو ئەژدیهاكە و باڵەكانیان، لەگەڵ نینۆك و شەویلگە كراوەكانیان شاردۆتەوە، بە ئاڕاستەی قەراغەكانی ئەو دوریەی نێوان بنكەی چەماوەكە و چوارچێوەی سەرەوەی دەروازەكە دوو كەسی هاوتا و هاوشێوەی یەكتری تێدا هەڵكۆڵراون (كەسە هەڵكۆڵراوەكەی لای چەپ هەر لە شوێنی خۆیەتی، بەڵام ئەوەی لای ڕاست لە ئێستادا پارچەكانی زۆر بڵاوبۆتەوە). ئەو پیاوە ریشنە قژ درێژە، كە جلێكی درێژ وپێڵاوێكی مل درێژی لەپێدایە (بوت)، ئەژدیهاكەی لە شەویلگەیەوە گرتوە وشمشێرەكەی لە ملی چەقاندوە، دوبارەكردنەوەی ئەم كەسە هەڵكۆڵراوە، نەریتێكی هێمایی ناسراو و بڵاوە لەم هەرێمەدا بۆ نمایشكردنی بكوژی ئەژدیهاكە، ئەمەش بە زۆری بۆ بە هێزكردنی كاریگەری هێماییە زیاتر لەوەی كە مەبەستی باسكردنی سەرگوزشتەئاسابێت (باسكردنی ڕوداوێك وەك چیرۆكێكی خوێندراوە).2  كەسە هەڵكۆڵراوەكان لە باخێكدا دانراون كە لە نەخشی ڕووەكی لولپێچ پێكهاتوە، پێدەچێت كە پەیوەندی هەبێت بە جۆری نەخشی درەختەكەوە لە سوچەكانەوە دەردەچێت وچوارچێوە لاكێشەییەكە و قەراغی دەرەوەی جەستەی مارەكان ناوپۆشدەكات.

"دەرواەزی مارەكە"، كە لە كۆشكی ئامێدی/عمادیە دروستكراوە- لەوانەیە مێژوەكەی كەمێك لە پاش (دەروازەی موسڵ بێت) - بە ئەژدیهای هاوشێوە ڕازێنراوەتەوە، سەرەڕای ئەوەی كە لە لایەن باڵندەیەكی برینداركەرەوە بەزێندراوە، هەردوو بالندەكە و ئەژدیهاكە بە شێوەیەکی بڵاو لەناو هێمای سەلجوقیەكان لە ئەنادۆڵدا دۆكیومێنتكراون.3  بەشێوەیەكی گشتی ئەژدیها زۆر بڵاوە لە هونەری جیهانی ئیسلامیدا لە سەدەكانی ناوەڕاستدا.4 و لەكۆنەوە ئەم بونەوەرە ڕەگی قوڵی هەیە لە هەرێمەكەدا، ومشتومڕێك هەیە لەسەر دووبارە بەكارهێنانی لە دەروازە ئیسلامیەكاندا لە سەدەكانی ناوەراست لە ڕۆژهەلاتی ئەنادۆڵ وعێراق بۆ ئەوەی وەكو جادو كاربكات.5

بوونی قارەمانە سەرکەوتووەکان لە سەر دەروازەكەی موسڵدا، لەگەڵ خەپلەی خۆر و بازنەی گرێی سوری، چەندین ماناى تر دەدات بەو نمایشە تایبەتە.6  ئەگەری ئەوە هەیە كە ئەمە پەیوەندی بەو هەڕەشانەی لەگەڵ دیاردەكانی خۆرگیران هەبێت كە ئەم بونەوەرە (ئەژدیها) نمایشی دەكات، وەك ئەوەی كە بەزاندنیان (بەزاندنی هەژدیهاكان) نیشانەی سەكەوتنە بەسەر ئاژاوەو ئاشوبدا، لە كاتێكدا كە كەسە قارەمانەكان بە بكوژی ئەژدیها ئەفسانەییەكان ئاژماردەكرێن (هیچ نەبێت لە مەودای سیمبولیزمدا)، بەم جۆرە ئەژدیها وێنەیەكی فرە واتا دەبەخشێت لە هونەری ئیسلامیدا، بۆیە ئەگەری چەندها مانا لەخۆدەگرێت و لەوانەشە سەرجەمیان لەهەمان كاتدا هەبوبن.

• 1Bachmann 1913، تابلۆ 1. چەند وێنەیەكی باخمان، كە بلاونەكراونەتەوە لە كارە بنەرتەكەیدا، و ڕونكراوەتەوە لە Gierlichs 1995; هەروەها سەیری ئەو وێنەیە بكە كە لە الجنابی 1982، تابلۆی 175 بڵاوكراوەتەوە.
• 2بەراوردی بكە لەگەڵ Pancaroğlu 2004, 154. لە سەردەمی بیزەنتیەكاندا، شێوەی كەسە دووبارەكان هەندیك جار ئاماژە بە قدیشە سیودور(سیودوروس) و قدیشە جورج (جرجیس) دەکەن. بەڵام، كەسایەتی بكوژ یان بكوژەكانی ئەژدیهاكە لە گشت دەقە بیزەنتی و ئیسلامیەكاندا هەمیشە بە نادیاری ماونەتەوە.
• 3سەیریKatharina Otto-Dorn, “Figural Stone Reliefs on Seljuk Sacred Architecture in Anatolia,” Kunst des Orients 12, H 1/2 (1978–1979), 103–149 بکە. هەروەها سەیری كومێنت و سەرچاوەكان بكە لە الجنابی 1982، 235 و ن 411.
• 4كوهین 2013 نویترین دیدی پیشكەشكرد، لەگەل هەندیك نەخشەی روونكەرەوە (لەthe Bahdinan Gate، سەیری لاپەرە 100-101 بکە.(
• 5Persis Berlekamp, “Symmetry, Sympathy, and Sensation: Talismanic Efficacy and Slippery Iconographies in Early Thirteenth Century Iraq, Syria and Anatolia,” Representations 133, no. 1 (2017): 59–109.
• 6هەڵكۆلراوەكە لە چەند لێكچونێكی تایبەت لەگەل ئەوەی كە لە دەروازەی كاروانسەراكەدا هەیە لە خۆدەگریت، كە لۆلۆ رایسپاردەی دروستكردنی كردوە. سەیری Max van Berchem, “Arabische Inschriften” in Archäologische Reise im Euphrat- und Tigris-gebiet, eds. Friedrich Sarre and Ernst Herzfeld (Berlin: D. Riemer, 1911), 1–51، وێنەی 7؛ و هەروەها وێنەی 51 کە لە الجەنابی 1982 بلاوكراوەتەوە بکە. هەروەها تێبینی ئەوە بكە كە ئەو حەوزەی لۆلۆ رایسپاردبو بە دروستكردنی لە موسل خۆر و مانگ بەرجەستە دەكات لەسەر دوو ئەژدیها كە پشتیان لەیەكە (Kuehn 2013, fig. 147).