پلیكانە كۆنەكان

جۆری پێگە
دەروازەكانی شار وقەڵاكان
شار
ئامێدی
پارێزگا/هەرێم
دهۆك
    ميديا

    General Views of the Ascent

    Gate Interior/View of Gate and Staircase from within the Citadel

    رێگای قەڵاكە (پلیكانە بەردینیەكە)

    ناو دەروازەکە/ دیمەنی دەروازە و پلیکانەکە لە ناو قەڵاکەوە

    دەرەوەی قەڵاکە و دیمەنە سروشتیەکانی دەوروبەری کە لە تەنیشت دەروازەی موسڵەوە دەبینرێن

    ئەكرۆپۆڵسی سروشتی ئامێدی، شوێنی نیشتەجیبون بوە لە سەردەمی ئەشکانییەكانەوە، ئەگەر لەوەش كۆنتر نەبێت، لەگەڵ چەندەها شەپۆلی نیشتەجێبونی دواتر كە تا ئەمڕۆمان بەردەوامە، وا باو بوو كە لەڕێی دوو ڕێگاوە بۆی سەربكەوێت، یەكێكیان بۆ ڕۆژهەڵات و ئەوەی تریان بۆ ڕۆژئاوا، هەردوكیان بە پلیكانەی بەردین ڕوپۆش كرابون بە درێژایی دەروازە بەرزەكانیان، ڕێگاكەی ڕۆژهەڵات گۆڕدرا بە شاڕێیەك بۆ هاتوچۆی ئۆتۆمبیل، بەڵام ئەوەی ڕۆژئاوا تا ئێستاش بەكاردەهێنرێت و بەشێكی دیاری پلیكانەكەش ماوە، پلیكانەكە هاوچەرخی هەڵكۆڵراوەكانی سەردەمی ئەشکانییەكانە، كە لە دیوی لێژاییەكەوە هەتا كۆتاییەكەی هەڵكۆڵراوە، پلیكانەكە نۆژەنكراوەتەوە كاتێك كە قەڵاكە سەرلەنوێ توندوتۆڵ كرایەوە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی عمادالدین زەنكی دا (1085-1146) زاینی، و سەدەی دواتر، پاشان خزێنرایە ناو  دەروازە گەورەكەوە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی بدرالدین لۆلۆ (1225-1259).

    شاری ئامێدی-ئەكرۆپۆڵس، كە دەکەوێتە شوێنێكی بەرزەوە، و شێوەیەكی هێلكەیی هەیە كە تەوەرە درێژەكەی بە ئاڕاستەی باكور-باشورە، ڕەوتی ڕۆژئاوای شارەكە دەكەوێتە كۆتایی ئاڕاستەی باشوری قەڵاكەوە. ڕاڕەوەكە لە ئاراستەی سەركەوتنیدا چەند سەكۆیەك دەگرێتەخۆ كە بۆ گۆڕینی ئاراستەی ڕۆشتن بەكاردێت، زیاتر لە كاتژمێرێك پێویستە بۆ ئەوەی لە سەرەتای ڕاڕەوەكەوە بگەیتە دەروازەی موسڵ لە لوتكەكەدا، پێكهاتوە لە ڕاڕەوێكی گڵ بە دریژایی دەرچەكانی خواروو، هەرچەندە هەندێك بەردی نەقاڕكراو بەدرێژایی ڕێگاكە بەشێوەیەكی پچڕ پچڕ دەردەكەون، كە لە وانەیە لێرەدا ئاماژە بێت بۆ هەندێك دەست تێوەردان و بەشداری تەلارسازی. ڕێگای سەركەوتنەكە ڕوپۆش و پلەبەندكراوە بە درێژایی دەرچەكانی سەرووی، لەناویاندا ئەو سەكۆیانەش كە بۆ گۆڕینی ئاڕاستە بەكارهاتون، ئەمانەش بە ڕوونی لەو كۆمەڵە بەردەدا دەردەكەوێت كە لەو شوێنەدا دیارە هەروەها ئەو خانووە هاوچەرخەش كە هێشتا ماوە. لە سەرەتادا، تەڵاشە بەرد یان خڕە بەرد بە شێوەیەكی ناڕێك بە درێژایی ڕێگاكە دانڕاون، كە نە پانی و نە لێژیان یەكسان نیە، چەند پارچە ڕوتەختێك ڕیز كراون و ڕاخراون بە شێوەكی ڕێك و پێك یاخود زۆر بەباشی پارێزراون، هەندێك ناوچەی وا دەردەكەوێت كە ڕوپۆش كرابێت زیاتر لەوەی كە پلەبەندكرابێت، هەمان جۆری بەردی سپی بەبەردەوامی بەكارهاتوە بە درێژایی بیناكە، ئەو چەوەی بەكارهاتوە بە قەبارە و شێوەی جۆراوجۆرە و بە گشتی ساف و لوس نەكراوە یان بە كەمی نەقاڕ كراوە، لەكاتێكدا یەكە درێژبوەكان كە پلیكانەكان پێكدەهێنن گەورەترین یەكەن كە بەكارهێنرابن. كونی شوێنی كۆڵەكە ڕەسەنەكان بەڕوونی دەتوانرێت ببینرێت لە چەند شوێنێكی جۆراوجۆردا.

    ڕێگاكە لە باشترین بارودۆخی پاراستنیدایە لە دوای سەكۆی كۆتایی پێش دەروازەی موسڵ، لەو ماوە پلەبەندكراوەدا كە بە درێژایی دیوە لێژەكەدا بەرەو باشور درێژ دەبێتەوە، و ڕێبوارانی بەرەو سێ هەڵكۆڵراوە بەردینیەكە هەڵدەگرێت، كە بۆ سەردەمی ئەشکانییەكان دەگەڕێنەوە، یەكەمیان بە تەواوەتی دەكەوێتە سەر سەكۆی پلیكانەكە، ئەمەش دەرفەت دەدات كە زۆر بە ڕوونی بە درێژایی ڕەوتەكە ببینرێت (نەخشەكە ببینە، پانۆڕاما ببینە، دوبارە داڕشتنی فۆتۆگرامێتری ببینە). لێرەدا، لە بەردەم هەر پلیكانەیەكدا ڕیزێك لە بەردی لاكێشەیی ڕێكخراوە، كە شێوەی یەكە ڕاخراوەكان وەردەگرن، بەڵام ئەو چەوەی كە پلیكانە بچوكەكان پردەكاتەوە بچوكترە و ناڕێكترە لە شێوە و شوێنی دانانیدا. لە دەیەكانی دواییدا، بۆ پشتگیریكردن و قایمكردنی پلیكانە بەردینیەكان پەنابراوەتە بەر پاڵپشتیكردنی بە كۆنكریت لەو ناوچانەدا كە نزیك دەروازەكەن. ئەو بەربەستەی كە تا كۆتایی درێژدەبێتەوە لەم دواییانەدا گوڕانكاری بەسەردا هاتوە، كە لە حەفتاكانی سەدەی بیستەمدا دەستیپێکردوە لەو کاتەی كە دەروازەی موسڵ دووبارە دروستكرایەوە.وێنەكان لە ساڵی 1972، پێش دوبارە دروستكردنی دەروازەكە، ئەوە ڕوون دەكەنەوە كە بەربەستەكە بوونی نەبووە لەو كاتەدا، بەڵام لە وێنەكاندا كە لەنەوەدەكانی سەدەی بیستەمدا چركێنراوە دەردەكەوێت، بەڵام بەم بەرزیەی ئێستای نیە.  وێنە سەرتاییەكان ئەوە نیشان دەدەن كە هەندێك كات لە بەردی سەفتەكراو دروستكرابو بەجۆرێك كە كەمتر ڕێكخرابو، پلیكانەكە بەرەو باشور بە ناو دەروازەی موسڵ دا درێژدەبێتەوە. (سەیری پانۆڕاما بكە) لە دوای پێچە تیژەكەی ڕۆژهەڵاتەوە بەرەوە شارەكە دەكرێتەوە (سەیری پانۆڕاما بكە).

    ئەم پلیكانەیە لە نزیكەوە خوێندنەوەی بۆ كراوە و نەخشەی بۆ كراوە لە لایەن تیمی زانكۆی كۆڵۆمبیاوە، سەرەڕای ئەوەی كە هیچ كنینێكی بۆ ئەنجام نەدراوە تاكو ئێستا.پلیكانەكە بەشێكە لە پڕۆژەی زانكۆی كۆڵۆمبیا كە بە هاوكاری لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری دهۆك و ڕێكخراوی شوێنەواری كوردی (KAO) جێبەجێ دەكرێت، پڕۆژەی نۆژەنكردنەوەی ئامێدی لە لای زینب بحرانی بەڕێوە دەبرێت، وەرزی یەكەمی كارەكەی لە ساڵی 2019 دەستیپێكردوە، و ڕاپۆرتێكی سەرتایی بەدوادا دێت.  بەڵام زۆر ڕوونە كە لە هەمان قۆناغی نیشتەجێبونی هەڵكۆڵراوە ئەشکانییەكاندا دۆزراوەتەوە، لەوانەیە لەو كاتەدا ئەكرۆپۆڵس (شاری بەرز) قایم كرابێت، هەرچەندە ئەم پرسە بە بەڵگەی بینراو پشت دەبەستێت. دیوارە ڕاگرە گەورەكە كە ڕاستەوخۆ دەكەوێتە ژێر بەربەستی پلیكانەی سەرووەوە، لە پارچە بەردی نیمچە چوارگۆشەی ئاشلار دروستكراوە و بە ڕێز دانراوە. بینایەكی هاوشێوە لە سەرەوە لە نزیك دەروازەی موسڵ دۆزراوەتەوە؛ لێرەدا لەگەڵ دیوارێكی جیاواز لە دروستكردندا تێكەڵ بوە، لە وانەیە هی سەردەمی زەنكیەكان بێت، سەدەی 12 زایینی، بۆیە دەبێت كە پێشتر دروستكرابێت، دیارنیە كە ئاخۆ ئەو قایمكردنە سەرەتاییانە لە سەردەمە دێرینەكاندا كراوە هاوكات بوە لەگەڵ هەڵكۆڵراوەكان و پلیكانەكەدا، یان دەگەرێتەوە بۆ پێش حكومڕانی زەنكیەكان بۆ ناوچەكە. ئامێدی قەڵایەكی گرنگ بو لە سەرەتای سەدەكانی ناوەراستدا (سەیری تاوتێكردنەكانی پێگەی ئامێدی بكە). بەڵام لەبەر ئەوەی بیناكەی كە لەژێر بەربەستەكەدایە وەك دیواری ڕاگر ئیش دەكات، پێدەچێت لەهەمان كاتی دروستكردنی پلیكانەكەدا دروستكرابێت كە پشتگیری دەكات، پلیكانە بەردینەكە بە درێژایی ڕەوتی سەرووی دیوی ڕۆژهەڵاتی قەڵاكە دروستكراوە، زۆربەی ئەم ڕاڕەوە خاپوركراوە لە سەرەتاكانی سەدەی 20 و بەشێكی زۆری پێكهاتەكەی لە دەستچوە، بەڵام پێشتر لە وێنەیەكدا دۆكیومێنتكراوە، لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەدا، كە بە دیوی دەروازەی زێباردا گیراوە، وا دەردەكەوێت كە بەهەمان بەرد و تەكنیك دروستكرابێت و پێدەچێت كە بگەڕێتەوە بۆ هەمان سەردەمی دروستكردنی پلیكانەكەی ڕۆژئاوا.

    كاری كنین بۆ ناوچەی پلیكانەكەی ئامێدی ئەنجام نەدراوە، و هیچ هاوتایەكی ڕوونی نیە كە تاریفی بكات، ئەوەش ڕێگرە لە دیاریكردنی میژووەكەی بەشێوەیەكی وورد، ئەو یەكێكە لەو سترەكچەرە كەمە ناسراوانەی كە لە چواردەوری قەڵاكەیە و بەڕوونی دیارە زۆر كۆنە، بەڵام پێدەچێت ئەوەی كە لێی دڵنیابن سەبارەت بە مێژووی شارەكە پێش سەدەكانی ناوەڕاست زۆر كەمە.1 بیناكە نزیك باشوری قەڵاكە لە بەرد هەڵكۆڵراوە، كە پێدەچێت وەك ئەستێڵێكی گەورە دروستكرابێت، مەزەندە دەكرێت كە مێژووەكەی بەنزیككراوەیی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمە كۆنەكانی پێش ئیسلام، پێش ئەوەی چەند گۆڕێك هەڵكەندرێت لە دیوارەكانیدا كە دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی سەرەتای كریستیان.

    ڕیزبەندی مێژوویی لە دیوارە پالپشتكراوەكانی تەنیشت پلیكانەكەندا كەمتر ڕوونە، پێوەری سەرەكی بۆ دیاریكردنی مێژووی پلیكانەكە، جگە لە تەكنیكی بڕین وڕێكخستنی بەردەكان، بریتیە لە كۆمەڵێك هەڵكۆڵراوە كە دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی ئەشکانییەکان، بەدرێژایی پلیكانەكە بەردەوام دەبن هەتا كۆتاییەكەی، ئەو شێوەیەی كە هەڵكۆڵراوەكەی خوارووی پێ دانراوە بە جۆرێكە كە ڕاستەوخۆ لەسەر سەكۆی كۆتایی پلیكانەكەیە، ئەمەش دەیسەلمێنێت كە لە سەدەی یەكەمی پیش زایین تاكو سەدەی دووەمی زایینی هەڵكۆڵرابێت بەڕەچاوكردنی توانای بینینی بەدرێژایی ڕەوتێك2 كە پێشتر هەبوە. ئامێدی دەكەوێتە نزیك دەرچەكانی باكوری شانشینی حدیابی نیمچە سەربەخۆ، لەگەڵ ئەوەشدا توێژینەوەی ڕێكخراوی شوێنەوارییەكان گرنگ دەبێت پێش گەیشتن بە هەر دەرئەنجامێكی ورد لە بارەی مێژووی پلیكانەكە و نەوە دەسەڵاتدارەكەی كە هەستاوە بە دروستكردنی، زۆر گرنگە تێبینی وردی واتاكانی دوای ژیان بكرێت لە ڕەوتەكەدا بە درێژایی هەڵكۆڵراوە بەردینیەكان، هەروەكو پڕۆفیسۆر زەینەب بەحرانی تاووتوێ ئەم بابەتەی كردووە.3 لە سەردەمەكانی ناوەڕاستدا سترەكچەركە پارێزرا، هەروەها نەگۆڕدرا كاتێك كە زەنكیەكان دوبارە قەڵاكەیان قایم كردەوە لە سەدەی دوانزەدا، كاتێك كە فەرمانڕەوا بدرالدین لۆلۆ ئەم دەروازە گەورەیەی دروست كرد لە سەدەی دواتردا، ئەوا ئەم پلیكانەیەی كە لە ئێستادا بووە بە یەكێك لە شوێنەوارە مەزنەكان، بە وردی یەكخراوە لەگەڵ دیزاینەكەدا. توشی داڕمانێكی زۆر بوو بە تێپەڕبونی سەدەكان، بەڵكو تێپەڕبونی هەزاران ساڵ لە بەكارهێنان، بەڵام پێدەچێت زۆر بەكەمی گۆڕانكاری تێدا كرابێت، لە سەردەمە نوێكاندا، پلیكانەكانی نزیك دەروازەكە بە كۆنكرێت قایمكراوە وهەروەها دیوارێكی بەربەست دروستكراوە بە درێژایی دیوە لێژەكەی.

    • 1. .دەربارەی مێژووی پلیكانەكە، لەگەڵ 125-122، 2018 Miglus et alبەروادی بكە، بەحرانی و تیمی (MMM) هەڵسان بە گێڕانەوەی مێژوویی دروستبونی بۆ سەردەمی ئەشکانییكان، بە پشتبەستن بە دروستبونی هەڵكۆڵراوەكان و دەروازەكە كە پەیوەستە پێوەی. یاقوت رومی حموی ئاماژەی بەوە دا كە شوێنی نیشتەجێبون بووە پیش ئەوەی كە عماد الدین زەنكی دروستی بكات، سەیری 49 Bahrani et al. 2019, 49–51.بكە
    • 2. Bahrani et al. 2019, 59.
    • 3. Bahrani et al. 2019, 59–60.

    ئامێدی لە چەندین نوسینی گەڕیدەكاندا دەردەكەوێت، بەڵام ئەم پلیكانەیە گرنگیەكی زۆری نەبووە لای نوسەرەكان، و ئەگەر باسیشكرابێت، ئەوە بەشێوەیەكی گشتی و بە هۆی ئەوەوە بووە كە پلیكانەكە درێژ و پروكێنەر بووە، نەك بەهۆی بایەخی شوێنەواری و گەنگژەییەوە.1 هنری بایندەر تاكە سەرنجی خۆی پێشكەش كرد سەبارەت بە بەها و چۆنێتی هەر دۆكیومێنتكردنێك (كە پێی وابوو سنوردارە): 'ڕێگاكە نیمچە هەڵكۆڵراوە لەناو بەردەكاندا، دابەزینیش تیادا مەترسیدارە چونكە بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی دەبێت پىَ لەسەر ئەو ڕێگا ناهاوسەنگە دابنێین، كە پلیكانەیەكی نیمچە ڕوخاوە، كە پێكهاتوە لە بەرد و چەو و بەتێپەڕبونی كات ساف بووە'.

    “Le chemin est à moitié taillé dans le roc, et la descente ment périlleuse que nous devons mettre pied terre; c’est un escalier à moitié détruit, formé des rochers et de galets usés et polis par les temps.'2

    سەردانی واڵتەر باخمان لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا  یارمەتیدەر بۆ ئەوەی كە نەخشە و وێنە چركێندراوەكەی بۆ دەروازەی موسڵ بەشی سەرەوەی پلیكانەكەی دەگرتە خۆ، لەگەڵ ئەوەشدا سەركێشی نەكرد بەدەربڕینی هیچ وەسف و ڕاڤەیەك بۆ ئەو بینایە، لەو كاتەدا لۆرد ورك ۆرس وێنەگرتنی ڕەوتی ڕۆژهەڵاتی تەواكردبوو، بەبێ دەربڕینی هیچ سەرنجێك لە سەر ئەم پلیكانەیەی كە پەیوەستە پێوەی.

    • 1. بۆ نمونە Ainsworth 1842 (2), 196.
    • 2. Binder 1887, 205.

    Ainsworth, William. 1842. Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia. 2 vols. London: J. W. Parker.

    Bachmann, Walter. 1913. Kirchen und Moscheen in Armenien und Kurdistan. Leipzig: J. C. Hinrich.

    Bahrani, Zainab, with Haider Almamori, Helen Malko, Gabriel Rodriguez, and Serdar Yalcin. 2019. “The Parthian Rock Reliefs and Bahdinan Gate in Amadiya/Amedi: A Preliminary Report from the Columbia University Mapping Mesopotamian Monuments Survey.” Iraq 81: 47–62.

    Binder, Henry. 1887. Au Kurdistan en Mésopotamie et en Perse. Paris: Maison Quantin.

    Miglus, Peter, Michael Brown, and Juan Aguilar. 2018. “Parthian Rock Reliefs from Amādiya in Iraqi-Kurdistan.” Zeitschrift für Orient-Archäologie 11: 110–129.

    Warkworth, Lord [Henry A. G. Percy]. 1898. Notes from a Diary in Asiatic Turkey. London: Arnold. 

    ناوەڕۆك
    ماسیۆ پیبڵز (2020)