هەڵكۆڵراوە ئەشکانییەكان

شوێنی هەڵكۆڵراوەكان بە درێژایی لێژیی دیواری قەڵاكە پێشتر بە شێوەیەكی بەسوود لە لایەن ڤالتر باخمانەوە نەخشەی بۆ كرابو، كاتێك سەردانی ئامێدی/عمادیە كرد لە ساڵی 1911 (سەیری وێنەكە بكە)، و نەخشەیەكی نوێ هەیە كە پشتی بەو وێنانەی بەستوە كە لەڕێگەی فڕۆكەی درۆنەوە چركێندراوە، وە لەلایەن تیمی زانكۆی كۆلۆمبیاوە بەرهەمهێنراوە.1 هەر سێ هەڵكۆڵراوەكان لەناو چاڵی بێ چوارچێوەدا دانراون، لەسەرەوە چەماوەن، و نەریتی میزۆپۆتامیا دەپارێزن سەبارەت بە نەخشە هەڵكۆڵراوە بەردینیەكان كە شێوەی كۆڵەكەی نەخشكراو وەردەگرێت (ناروو) (بەراوردی بكە لەگەڵ هەڵكۆڵراوەكانی شانشینی ئاشوری سنحاریب لە نزیك خنس) بەرزیەكانی جۆراوجۆرە لە نێوان 2.2م-2.8م، هەریەكیان شێوەی كەسێك وەردەگرێت كە قەبارەی نزیكە یان كەمێك گەورەترە لە قەبارەی ڕاستەقینەی مرۆڤێك، بەهۆی كەوتونەتەبەری كەش هەوا بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ سەرجەمیان داخوراون، هەندێكیان لە هەندێك زیاتر، و هیچیان نوسین وڕەنگەكەیان نەپاراستوە، بەپێی ستایڵ و سیمبوڵەكان دەكرێت ئەو هەڵكۆڵراوانە بۆ سەردەمی ئەشکانییەكان بگەڕێندرێنەوە. بۆ ئاسانكاری دەكرێت ژمارەی بدرێتى لە (1-3) بەپێی دوری لە دەروازەی موسڵەوە، بۆ نمونە، ژمارە 1 نزیكترینیانە (مەبەست لە ژمارەكان زنجیرەی كاتەكە نیە).

 هەڵكۆڵراوی 1

ئەم هەڵكۆڵراوەیە لە نزیك دەروازەی قەڵاكەوە هەڵكۆڵراوە (سەیری پانۆراما بكە، سەیری دووبارە پێكهینانی فۆتۆگرامەتری2  بكە. ئەو چاڵاییەی وەكو چوارچێوەیەك دەوریدەدات، دوریەكانی بەرزی 2.8م و پانی 1.54م، وێنەی پیاوێكی لەناودایە كە شێوەی وەستانی كۆنترابۆستۆی وەرگرتووە (وشەیەكی ئیتاڵیە لە هونەردا بەكاردێت، بە واتای جۆرە وەستانێك دێت كە كێشی جەستەكەی لەسەر یەك قاچ بەرەو پێشەوە ڕادەوەستێت). ڕوبەرەكەی چواردەوری سەری بەتەواوەتی داخوراوە، بەڵام بە ڕوونی دیارە كە سەری داپۆشراوە، سەرپێچەكەی بەشانی چەپیدا دێتە خوارەوە و شتێكی نیمچە بازنەیی بەسەر سەرپێچەكەوە دەردەكەوێت كە پەیوەندیەكەیان زۆر ڕوون نیە، هەندێك تاڵی قژ وەك كەزی بە شێوەیەكی بازنەیی لەژێر سەرپێچەكەیەوە دەردەكەوێت، ڕاستەوخۆ لە ژێر ئاستی ملیدا بەرەو شانی دەڕوات، هەروەها هێڵێكی كەنتوریش لە هەڵكۆڵراوەكەدا دەردەكەوێت، كە پێدەچیت ڕیش بێت.

جلوبەرگی سەرەوەی ئەو كەسە هەڵكۆڵراوە ناتوانرێت جیابكرێتەوە، و ڕوون نیە كە ئایا پشتێنی بەستوە یان نا (چونكە سیمایەكی نەناسراو هەیە پێدەچێت پەیوەندی بە پشتێنەوە هەبێت، كە لە ناوقەدی كەسە هەڵكۆڵراوەكەوە لە دیوی ڕاستیەوە دەردەكەوێت) وا دەردەكەوێت كە پانتۆڵێكی درێژی لەپێدابێت كە لە قولەپێیەوە تەسك بۆتەوە. بە دەستی ڕاستی و هەندیك لە سەروی ئاستی ئانیشكیەوە ڕمێكی ئەستوری هەڵگرتوە لە دەسكی ڕمەكەوە، قۆڵی چەپی نوشتاوەتەوە و وا دەردەكەوێت كە دەسكی ئەو شمشێرەی گرتبێت كە نوساوە بەناوقەدیەوە، شمشێرێكی تر لە ماوەی نێوان ناوقەد و ئانیشكیدا دەردەكەوێت كە دەسكەكەی بازنەییە، بەدرێژایی قاچی چەپی شۆردەبێتەوە، شتێكی سێیەم كە پێدەچێت چەكێكی تربێت، جێگیربوە بە دیوی خوارەوەی قاچی ڕاستیەوە.

بابەتی ئەم هەڵكۆڵراوەیە لەوانەیە فەرمانڕەوایەكی هەرێمی بێت، هەرچەندە ڕاڤەكردنی ئەمە وەك خواوەندێكیش گونجاوە و لەوانەشە پەسەندتربێت.3  چونكە شێوەی وەستانی هەڵكۆڵراوی فەرمانڕەواكان لەو ماوەیەدا كەسەكە لەسەر لا و بەقۆڵێكی بەرزەوە نیشاندەدات (بەراوردی بكە لەگەڵ وێنەكانی میرقوڵی، رەبانە و باتاس حەریر)، ئەم هەڵكۆڵراوەیە لە ڕووی ستایڵ و لایەنی سیمبوڵەوە بە زۆری هاوشێوەی هەڵكۆڵراوەكانی شاری (حضر)ە لە عێراق، كە بە زۆری خواوەندە نێرینەكان بەرجەستە دەكەن. بویە پێدەچێت ئەو هەڵكۆڵراوە خواوەندی جەنگ بێت، و لە دەروازەی قەڵاكەدا وەك پاسەوان وەستابێت، ئەم جۆرە پاسەوانانە بە نوسینە نەخشكراوەكانی ئەو كاتەدا دەناسرێنەوە.

هەڵكۆڵراوی 2:

ئەم هەڵكۆڵراوە لە دوری چەند مەترێك بۆ خوارەوە و بەدرێژایی لێژییەكە نەخشێندراوە و كەمێك بچوكترە لە هەڵكۆڵراوی 1، دوریەكانی بەرزی 2.35م و پانی 1.61م (سەیری نمونەی فۆتۆگرامەتری4  بكە)، ئەمەیان لە هەرسێكیان داخوراوترە، بۆیە ڕاڤەكردنیشی لە هەمویان ئاستەنگترە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا دەتوانرێت هێڵە كنتوریەكانی هەڵكۆڵراوی كەسێكی تر بەدی بكرێت كە وەستاوە لەو چالەدا.5 كەسە نەخشكراوەكە  وا دەردەكەوێت كە خیتۆن وهیماتیۆنی ستایلی گریكی پۆشیبێت (كە جۆرە جلێكی گریكەكانە). چرچەكانی هیماتیۆنی سەرەوە بەشێوەیەكی لار قەد كراوە بەسەر جەستەكەدا، بۆ لایەك ڕادەكێشرێت و بە دەستی چەپ دەگیردرێت.

بەپێی جلوبەرگ و ڕاوەستانی كەسە هەڵكۆڵراوەكە پێدەچێت ئافرەت بێت، لە تەنیشت قاچی چەپیەوە شێویەكی هێلكەیی دەردەكەوێت كە لەوانەیە قەڵغان بێت، هەڵكۆڵراوەكەی چواردەوری سەری كەسەكە لە نەخشەكەدا داخوراوە، بەڵام بەهۆی ئەو بۆشاییە گەورەیەی كە لەسەروو شانیەوەیە دەتوانرێت سەرپۆشەكەی سەری چاك بكرێتەوە، بەهوی قەبارەی بۆشایی پێكهاتەكەی لای ڕاستی كەسە هەڵكۆڵراوەكەوە وا مەزەندە دەكرێت كە دەستی ڕاستی شتێكی گرتبێت، ڕم یان ئاڵا یان لقێكی دارخورما، وەك لە وێنەكانی دراوە ئەشکانییەكاندا دەردەكەوێت، كەسە هەڵكۆڵراوەكە لەوانەیە وەك جۆرێكی تایتشی دەربكەوێت (خواوەندی سەرەكی، كە دەسەڵاتی بەسەر سامان و بوژاندنەوەدا هەیە)، بەڵام ئەگەر جلە لارە لۆچاویەكەی و قەڵغانەكەی تەنیشتی6  بە هەند وەربگیرێت ئەوە ئەگەرێكی زۆری هەیە كە ئەمە جۆرێك بێت لە لات-ئەسینا (خواوەندی لات-ئەسینا پەرستگاكەی لە تەدمور بوە).

هەڵكۆڵراوی 3

هەڵكۆڵراوەكە بەشێوەیەكی ستراتیجی لە سەكۆی پلیكانەكە دانراوە، كاتێك كە پلیكانەكە پێچدەكاتەوە بەرەو كۆتاییەكەی بۆ دەروازەی موسڵ (سەیری پانۆراما بكە، دوبارە پێكهێنانی فۆتۆگرامەتری).7

دوریەكانی سنوری بنكەكەی 2.1م بەرزە و 1.7م پانە، بە قوڵایی 36سم، بەمەش دەبێتە قوڵترینی هەر سێ چاڵەكە. هەڵكۆڵراوەكە شێوەی پیاوێكی تر دەردەخات، دیمەنێكی سەرلاتەنیشتی دەردەخات بەشێوەیەك كە هەنگاو بنێت لە ڕاڕەوەكە سەركەوێت بەرەو قەڵاكە، قۆڵی ڕاستی لە ئانیشكیەوە بەرزبۆتەوە بۆ سەر سنگی، قۆڵی چەپی بەرزبۆتەوە بۆپێشەوە، و شتێكی نوك تیژی بەدەستەوەیە كە لەوە دەچێت ڕم بێت، ئەم كەسە هەڵكۆڵراوە جلێكی كورتی لەبەردایە (تونیك، كە جلێك بو لە جلی كاهینی پەرستگاكان دەچوو)، دەگاتە ئەژنۆی، هەروەها قەڵغانێك و جلێكی تەسكی لەبەردایە، سەرپێچەكەی سەری شۆر دەبێتەوە بەرەو پشتی، كە لەشانی ڕاستیدا كۆتایی دێت. پاشماوەی پارچە جلێكی تر یان پشتێنێك و لەوانەشە چەك بێت، لەسەر ناوقەدی لە پشتەوە دەردەكەوێت لە پشت قاچی ڕاستیەوە، شتێكی تر كە بەئاسانی لێكنادرێتەوە، ئەویش لە ژێر قۆڵە بەرزكراوەكەدایە، ئەو كەسەی كە لەم هەڵكۆڵراوەدایە پێدەچیت فەرمانڕەوابوبێت، بەڵام پرسی  پێناسەكەی هەربە كراوەیی ماوەتەوە بە واتای ئەوەی كە هەتا ئێستا یەكلانەبۆتەوە.

• 1 Bachmann 1913, p. 1.
• 2سەیری وەسفە گشتگیرەكە بكە لە Bahrani et al. 2019, 52–54 and 57–58.
• 3بۆ بەرچاوڕوونی زیاتر لەگەڵ سەرچاوەكان، سەیری Bahrani et al. 2019, 58. بكە.
• 4سەیری وەسفە گشتگیرەكە بكە لە Bahrani et al. 2019, 54–55 and 58.
• 5لە سەرەتادا لەلایەن مارف زامواوە دیاریكراوە (2008، 116)؛ باخمان و هەندێكی تر وایان دەزانی چاڵەكە نەخش نەكراوە (هەڵنەكۆڵراوە).
• 6Bahrani et al. 2019, 58.
• 7سەیری وەسفە گشتگیرەكە بكە لە Bahrani et al. 2019, 55–56, 58–59.