میرقوڵی

سەرەڕای هەبوونی نەخشی هەڵکۆڵراوی سەر بەرد، پێگەی شوێنەواری میرقوڵی چەند شورایەکی پارێزەر، زەوی پلەپلەکراو، و بناغەی باڵەخانە لەخۆدەگرێت لەسەر ڕووبەری نزیکەی 20 هێکتار لەسەر یەکێك لە دیارترین لوتکەکانی چیای پیرەمەگرون.1  لوتکەکە بە بەردی دەرکەوتە داپۆشراوە کە بناغەی پێکهاتە شوێنەوارییە گەورەکەی لەسەر بنیادنراوە—کە تاکە شوێنە لە ڕووی شوێنەوارییەوە لێکۆڵینەوەی لەسەر کراوە لەساڵی 2020—لەلایەن تیمی کنەپشکنینەوە نازناوی "قەڵا"ی پێدراوە (هەروەها لە لایەن بەڕێوەبرایەتی شوێنەواری سلێمانییەوە سەرپەرشتی کراوە).2

ڕێگا نوێیەکەی قەڵاکە بە هەورازی لای باشوری لوتکەکە سەردەکەوێت بە سەرووی گوندی زێوێ؛ سەرکەوتنەکە دوو کاتژمێر دەخایەنێت بۆ گەیشتن بە سەرەتای ناوچە شوێنەوارییەکە لە نزیك لوتکەکەدا. هەندێک دروسکراوی بەردین بە درێژایی ئەم ڕیگایە بوونیان هەیە، کە بریتین لە چەندین ئاستێکی زەمینی و دیواری نزمی پێچاو پێچ، هاوتەریب لەگەڵ بەرزاییەکی دەرپۆقیو لەسەر کەندەڵانەکە، کە ڕەنگە بە پێی ڕێکەوتەکەی هی دوای سەردەمی کۆن بێت. بۆ مەبەستێكی تایبەتی کۆمەڵێك کۆل لەسەر شوێنێکی تەختایی بچووك دروستکراون ( چیمەنتۆ بەسەر کۆلەکاندا کراوە بەمەبەستی پاراستنیان). لە نزیك ئەو شوێنە ئەشکەوتێکی بچوکی لێیە کە بەشێکی بە دیواری بەردین سنوردارکراوە، لەوانەیە لەلایەن شوانەکانی ئەو ناوچەیە بەکارهێندرابێت.

نەخشە هەڵکۆڵراوە بەردینەکە دەکەوێتە سەر شورای قەدپاڵەکە، ڕاستەوخۆ لە پشتی ئەو زەویە تەختاییەی کە دەکەوێتە باکوری ڕۆژئاوا (سەیری پانۆراماکە بکە). نەخشەکە لەسەر تاقێکی تەنکی لاکێشەیی هەڵکۆڵکراوە کە نزیکەی 97سم پانە و 2.3 م بەرزە، کەمێك گەورەترە لە نەخشە هەڵکۆڵراوە هاوشێوەکەی لە ڕەبانە. هەرچەندە هێڵکارییەکان لە هەندێك شوێن کاڵبوونەتەوە، هەروەها هەندیك درز و شکاوی بچوك لەسەر پێکهاتە هەڵکۆڵراوەکە بەدیدەکرێت، بەڵام هەڵکۆڵراوەکە لە دۆخێکی تا ڕاددەیەك باش دایە. شایەنی باسە کە لەکاتی بە بەڵگەنامەکردنی تیمی MMM، هەڵکۆڵراوەکە لایەکی تەڕ بوو، ئەمەش جیاوازی و هەمەچەشنی لە ڕەنگی بەردەکە ڕووندەکاتەوە. سەبارەت بەوەی ئاخۆ ڕووکاری بەردەکە لە بنەڕەتدا ڕەنگکراوە یاخود نا، دەبێت ئەم پرسیارە بە کراوەیی بهێڵدرێتەوە. چەند بەڵگەیەك هەیە لەسەر ڕەنگکردنی هەندێك مۆنۆمێنتی یادگاری مۆنۆمێنتی هەڵکۆڵراوی سەر بەردی دەرەکی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دێرین، بەڵام ئەنجامدانی ئەم کارە بەتەواوی پشتڕاست نەکراوەتەوە؛3  لێرە لە میرقوڵی، هیچ نیشانە و ماکی ڕەنگی لەسەر هەڵکۆڵراوەکە دیار نییە.

شێواز و لیكۆڵینەوە لە وێنە و هێما و نیشانەکانی نەخشە هەڵکۆڵراوەکە بە ڕوونی دەریدەخات کە هەڵکۆڵراوەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئەشکانییەکان. پەیکەرەکە، پیاوێکی ڕیشداری وەستاوە و ڕووی لەلای ڕاستە، بە ئەگەڕیکی زۆرەوە فەرمانڕەوا بووە. ئەو لە ڕوانگەی چەند وێنەیەکی ئاوێتەوە  پیشاندراوە، ڕوخساری بە گۆشەیەکی کەمێك لار خراوەتەڕوو، قەدی مرۆڤەکە لە دیمەنی سێ چاڕێکییەوە نزیکە، قاچەکانی لە تەنیشەوە نیشاندراون. قۆڵی ڕاستی لە ئانیشکییەوە بەرزکراوەتەوە، پێدەچێت بە دەستە کراوەکەی ئاماژە بە شتێك بدات.4  جلوبەرگی کەسایەتییەکە نمونەی فەرمانڕەوایەکی ئەشکانییە لە سەدەی یەکەمی زایینی.5  ئەو عەبا و جبەیەکی پۆشیوە کە دەگاتە خوار ئەژنۆکانی. عەباکە لەسەر کۆڵەکەی سینگی بە قولاپێکی ئاڵۆز توندکراوە. پشتێنی جبەکەش گرێدراوە، کۆتاییە کراوەکانی پشتێنەکە لە خوارەوە بە کراوەیی شۆڕبوونەتەوە. پێدەچێت پانتۆڵی لەژێر جبەکە لەبەرکردبێت، لەکاتێکدا هێڵە کاڵبووەکانی لای قولەپێی دەشێت سنوری پێڵاوەکانی دیاری بکات. لەسەرەوە، کەسەکە بە خشڵێکی مل و تاجێکی پاشایانەی نوکدار ڕازێندراوتەوە کە داپۆشەری گوێیەکانی سەرەوژێرکراون؛ سەری کڵاوەکە بە تاجەگوڵینەیەکی گرێدراوەوە پێچراوە، کە کۆتاییە دیارەکانی لە پشت شانەکانی شۆربوونەتەوە. دوو خەتی باریکی ئاسۆیی لە پشتی گوێیەکەی شتێکی نائاساییە، بەڵام دەبێت بەشێك بێت لە درێژکراوەی سەرپۆش و کڵاوکەی. لەسەر بنەمای لێکچوون لە لێکۆڵینەوە لە دراوی کانزایی و مەدالییەکان، زمانەی پشتەوە یان کۆمەڵێك هێڵکاری و کەزی لولکراو لە بۆشاییە کراوەکەی پشتی مل شتێکی چاوەڕوانکراوە؛ ئەگەر نەخشە هەڵکۆڵراوەکە جارێك ڕەنگ کرابێت، ڕەنگە تایبەتمەندییەکی لەم جۆرە بەم شێوەیە خرابێتەڕوو. لێکداەوەی تێکڕای کەسە هەڵکۆلڕاوەکە زیاتر زنجیرەیی و هێڵەکییە، کە بەڕوونی هێڵکارییەکانی پیشاندراون و بە شێوەیەکی سەرەکی تەختایی لوس و فراوان و نەپچڕاون. لەگەڵ ئەوەشدا، چەند ناوچەیەکی دیاریکراو هەیە کە وردەکاری زیاتر و وێنەکردنەوەیەکی تەواوی پێویستە، لەوانەش مەودای گوێیەکە و بۆشایی چاو، هەروەها تۆپەڵە خەت خەتەکانی ڕیشی (لە نزیکەوە ڕوخساری کەسەکە ببینە).

نەخشە هەڵکۆڵراوەکە بەڕوونی هاوتەریبە لەگەڵ نەخش و نیگاری پاشایەتی ئەشکانی؛ بە تایبەتیتر، گفتوگۆی ئەوە کراوە کە کۆکردنەوە تایبەتییەکەی تاجی شاهانە و تاجی خشڵی ژنانە پێکەوە کەسایەتییە هەڵکۆڵراوەکەی وەك پاشای ئارسایدیا جیاکردۆتەوە (نەك وەك فەرمانڕەوایەکی سەپان)، هەرچەندە دڵنیایی نییە کە کامەیان بووە (زانیاری زیاتر ببینە لە "مێژوو").6

بە گشتی نەخشی هەڵکۆڵراوی میرقوڵی زۆر لە هەڵکۆڵراوی رەبانە دەچێت، هەرچەندە دەبێت تێبینی ئەوە بکرێت کە هەندێك جیاوازی لەنێوانیاندا هەیە لە ڕووی وێنە و هێما و شێوازەوە (زانیاری زیاتر ببینە لە بەشی رەبانە). بە لەبەرچاوگرتنی لێکچوونە گشتییەکانیان، پێدەچێت وێنەی هەمان فەرمانڕەوا بنوێنن.7  هەرچەندە ڕوونکردنەوەی گونجاو هەیە سەبارەت بەوەی کە بۆچی پارێزەری جیاواز دەکرێت بەرپرسیاربووبن بەرامبەر بە دوو وێنە هەڵكۆڵراوەکە– بۆ نمونە، ڕەنگە ئەندامێکی شوێنگرەوەی بنەماڵەی شاهانە پەنای بردبێتە بەر جەختکردنەوە لەسەر پەیوەندی نێوان خۆی لەگەڵ پێشینانی.

قەڵای میرقوڵی دەکەوێتە سەر چیایەکە کە نزیکەی 200م لە باکوری ڕۆژهەڵاتی نەخشە هەڵکۆڵراوەکە دوورە؛ سەرکەوتن لەو شوێنەی کە نەخشە هەڵکۆڵراوەکەی لێیە بۆ سەر ئەو لوتکەیەی کە قەڵاکەی لەسەرە 20 خولەکی دیکەی پێدەچێت. پاشماوەکانی دیوارە بەهێزەکان لە چواردەوری ئەم ناوچەیە  بوونیان هەیە؛ پێکەوە هاتنی ڕێژەیی ئەم تایبەتمەندییانە لەوانەیە نەخشە هەڵکۆڵراوەکە شوێنی هاتنەژوورەوە بێت بۆ ناو ناوچە شوێنەوارییەکە.8  قەڵاکە هەم بەسەر دۆڵە فراوانەکەی لای ڕۆژئاوای چیای پیرەمەگروون دەڕوانێت، هەمیش بەسەر دۆڵە بچوکەکەی ناوەوە بە لای ڕۆژهەڵاتدا (سەیری پانۆراما بکە). پێکهاتەکە حەوشەیەك و چەند ژوورێك لەخۆ دەگرێت کە بەسەر چەند ئاستێکی جیاواز دابەشبوون و بە درێژایی ناوچە لێژاییەکە؛9  چیمەنتۆکراوە بەسەر بناغەکانی بیناکەدا لەلایەن کنەکار و هەڵکۆڵەرەکانەوە. بناغەی کۆمەڵگەیەکی تری تەلارسازی بەدیدەکرێن لە قەدپاڵی باکوری قەڵاکە.

• 1چەند پلانێکی تۆپۆگرافی بە سودی پێگەکە بەرچاو دەکەون لە Brown et al.2018، وێنەی 2 و 8.
• 2Saber et al. 2014.
• 3بە شێوەیەکی گشتی بۆچوونەکان وان کە نەخشە هەڵکۆڵراوەکانی بەردی ئاشوری نوێ، وەکو ئەوانەی کە لە خنس هەن لە بنەڕەتدا بۆیە کراون (هەرچەندە بە شێوەیەکی زانستی ئەوە پشتڕاستنەکراوەتەوە وەك ئەوەی کە لە نەخشە هەڵکۆڵراوەکانی ناوەوەی کۆشکدا کراوە). پاشماوەی ڕەنگەکان هێشتا دەبیندرێن لەسەر گۆڕی سەردەمی ئەخمینییەکان لە ناوچەکانی قزقەپان و نەقشی ڕۆستەم. هەرچەندە هیچ ڕەنگێك لەسەر نەخشی هەڵکۆڵراوی سەردەمی ساسانی دا نییە لە پێگەی نەقشی ڕۆستەم، بەڵام چەند پانێڵ و تەختە بەردێك لە بیشاپور چینێك گەچیان لەسەر دراوە، کە لەوانەیە ڕەنگکرابێت.
• 4ئاماژەیەکی هاوشێوە کراوە لە نەخشی هەڵکۆڵراوی باتاس و هەریر، هەرچەندە لێرە ناولەپی دەستی کەمێک داخراوە.
• 5سەبارەت بە جلوبەرگی پاشاکانی ئەشکانییەکان بە گشتی، سەیری Vesta S. Curtis بکە، " جلوبەرگ و کڵاوی ئەشکانییەکان،" لە Das Partherreich und seine Zeugnisse, ed. J. Wiesehöfer (Stuttgart: Steiner, 1998)، 61-73.
• 6Brown et al. 2018, 69.
• 7بەراوردکردن لەگەڵ  ; Brown et al. 2018, 68زاموا و ئاميدي2011،236.
• 8سەیری Brown et al. 2018, 66 and fig. 8 بکە.
• 9سەیری پلانەکە بکە لە Saber et al., fig. 3.