رەبانە

ناوی تر (جێگرەوە)

رەبانە، هەڵكۆڵراوی رەبانە و قەڵاكە

بەروار

سەدەی 1-3 زایینی

بەرواری دۆكیومێنتكردنی پێگەی MMM
بەهاری 2017
جۆری پێگە
هەڵكۆڵراوی بەردین وگۆڕەكان
پارێزگا/هەرێم
پارێزگای سلێمانی
    ميديا

    دیوارە بەردینیەکەی دەروازەی رەبانە

    دیمەنە گشتیەکانی گەلی رەبانە

    سیماکانی گەلی رەبانە

    هەڵکۆڵراوی رەبانە و دەوروبەری

    دیمەنە سروشتیەکانی ڕۆژئاوای چیای پیرەمەگرون و گەلی رەبانە

    دیمەنەکانی چیای پیرەمەگرون لە ناوچەی گەلی رەبانە

    دیمەنەکانی چیای پیرەمەگرون و ناوچەکە بەرەو ڕۆژئاوا (بە گشتی)؛ گوندی قەرەچەتان

    شوێنی شوێنەواری رەبانە دەكەوێتە دۆڵێكی هەڵكۆڵراو لە لێژی ڕۆژئاوای چیای پیرەمەگرون. نزیكترین دۆل لیوەی، قەرەچەتانە، بە نزیكەی 1 كم بەرەو رۆژئاوایەوە، و لە دووری 40 كم لە باكووری رۆژئاوای شاری سلێمانیدایە، وەك شوێنەواری میرقوڵی، كە 1.5 كم بەرەوە باشووری رۆهەلات بە دریژایی هەمان دیوی چیای پیرەمەگرونە، رەبانەش بە هەڵكۆڵراوەیەكی بەردینی جیادەكرێتەوە كە پەیوەندی بە كۆمەلێك سیمای تەلارسازی جۆراوجۆر هەیە، وەك دیوارە پارێزەرەكان. بەڵام ئەو دوو شوێنە جیاوازن لە ڕووی شوێنەوە، لە كاتێكدا كە میرقوڵی دەكەوێتە لوتكەیەكی بەرز، ڕەبانە دەكەوێتە نزمترین شوێن لە دۆلەكەدا. لە سەردەمی ئەشکانیدا لەو كاتەدا كە پێدەچێت ئەم جووتە هەڵكۆڵراوەی تێدا نەخش كرابێت، ئەم دوو شوێنە دەكەونە نزیك سنووری نێوان دەوڵەتەكانی باكووری رۆژهەلاتی ئیمپراتۆریەتەكە و شانشینی حدیاب.

    دۆڵی رەبانە ڕاستەوخۆ بەسەر لێژایی باشوری ڕۆژئاوای چیای پیرەمەگرون دەكرێتەوە. نزیك لە دەروازەكەیەوە پاشماوەی دیوارێكی گەورەی ماوەتەوە، بەرزایەكەی سەروو 2 مەترە، لە بەردی گەوەری ناڕێك دروستكراوە، پێدەچێت وەك جۆرێك لە چەندەها جۆری پاراستنبوە كە لە دەوری جێنشینە كۆنەكەدائەو ناوچەیە كە وێنە كرابو لە لایەن تیمی MMM پێدەچێت وەك بناغەیەك یان بنەچەیەك بۆ بینایەكی پەیوەندیدار بە دیوارەكەی كە دەوری داوە بەكارهاتبێت؛ سەیری Brown et al. 2018, 65 and fig. 5. بكە بەكارهاتوە، ناو دۆلەكە كە بە میانڕەوی لێژدەبێتەوە، لێژایی بەرز و زبر (چوكڵەدار) لە هەموو لایەكەوە دەوری دەدات.

    هەڵكۆڵراوە بەردینیەكە راستەوخۆ لە دوا دیوارەكەی دەوریدا لە سەر ڕووی لیژیكەی لای راستەوە هەڵكۆڵراوە، کە رێگایەكی كورتی دۆلەكەیە. بەهۆی ئەوەی كە هەڵکۆڵراوەکە بە بەرزی چەند مەترێك لە سەر ڕووی زەویدایە، شوێنەوارناسە نوێیەكان هەستان بە دروستكردنی دیوارێكی راگر لە ناوچەكەی ژێریدا؛ بەهۆی لاری ڕووی لیژیكە زیاتر لەوەی ئەستوونی بێت، هەڵكۆڵراوەكە وەك لاكێشەیەكی تۆزیك لار وا دەردەكەویت لە ئاستی زەویدا. بە پانی 97 سم و بەرزی 2 م، هەڵكۆڵراوی رەبانە تۆزیك بچوكترە لە وێنە لەیەكچۆكەی میرقوڵی؛ شایەنی جەختكردنەوەیە كە بەرزیەكەی زۆر نزمترە لە دۆڵەكەدا، بە بەراورد بەو شوێنە بەرزەی میرقوڵی كە دەکەوێتە لوتكەكەی لایەوە، هەڵكۆڵراوەكە لە بارودۆخێكی باشدایە و هێشتا ڕوونە سەرەڕای ئەوەی كە لەوەی میرقوڵی داڕوخاوترە، بەشی سەرەوەی دیزاینەكە هەندێك درزی تێدایە و ڕووەكەشی زۆر كونكونە، بەتایبەت لەنیوەی ژێرەوەی (وەك ڕووی لێژیەكەی كە دەوری داوە)، ئەگەری ئەوە هەیە كە ئەم هەڵكۆڵراوە لووسكرابێت و سپیكاری و بۆیەشی بۆ كرابیت. هەرچەندە هیچ بەڵگەیەكی ڕوون نیە لەسەر ئەوەبەڵگە هەیە لەسەر رەنگكردنی هەندێك مونیۆمێنتی دەرەكی كە لە بەرد هەلكۆلراون لە رۆژهەلاتی نزیكی كۆندا، بەڵام هەتا ئێستا لەوە دڵنیا نەبوینەتەوە تا چڕادەیەك ئەم كارە كراوە.. كاتێك كە تیمی MMM دۆكیۆمێنتكردنەكەیان ئەنجامدا، پاشماوەی هەندێك كانڤاس لە پشتەوە بوون، ئەوەش پاشماوەی ئەنجامدانی لە قاڵبدانی هەڵكۆڵراوەكەیە (کە لە لایەن بەڕیوەبەرایەتی شوێنەواری سلێمانی ئەنجامدراوە و لە ئێستادا لە مۆزەخانەی سلێمانی نمایش دەكرێت).

    ستایل و سیمبوڵتی هەڵكۆڵراوەكە ئاماژە بەوە دەدات كە مێژوەكەی دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی ئەشکانی دوایین، و فەرمانڕەوایەك نیشاندەدات. كەسە هەڵكۆڵراوە وێنەكراوەكە بە گشتی تا رادەیەكی زۆر لەو كەسە دەچێت كە لە هەلكۆلراوی میرقوڵیدایە، سەرەرای ئەوەی هەندێك جیاوازی تێبینی دەكرێن، ئەو كەسە نێرە و ڕووی لە لای ڕاستەوەیە-بە ئاراستەی دەروازەی دۆڵەكە، هەردوو قاچی دوورن لەیەكەوە، و قۆڵی ڕاستی بەرزكردۆتەوە بەرەوە پێشەوە.ئاماژەیەكی هاوشێوەی ئەمە لەلای كەسە هەڵكۆلراوەكە لە باتاس-حریر هەیە، سەرەڕای ئەوە لێرەدا دەستی كەمێك داخستوە. لە كاتێكدا كە قاچەكانی لەسەر لا جێگیرن، قەد و دەمووچاوی بەلاری دەبینرێن، سەرپێچەكەی سەری كەسە هەڵكۆلراوەكە لە هەمان جۆرە بنچینەیەكەیە كە لە هەلكۆلراوی میرقوڵی دەبینرێت-کە تاجێكی بەرزە (كولاە) لای گوێكانیەوە چەماوەتەوە بۆ سەرەوە، لە بنكەدا بە سەرپێچێك بەستراوەتەوە-سەرەڕای ئەوەی شێوەكەی نوكدارترە، وسیمای پێچەكە ڕوونترەسەبارەت بە سەرپێچ و جلی پاشای ئەشکانییەكان بە گشتی، سەیری Vesta S. Curtis, “The Parthian Costume and Headdress,” in Das Partherreich und seine Zeugnisse, ed. J. Wiesehöfer (Stuttgart: Steiner, 1998), 61–73. بكە. بە پێچەوانەی ئەوەی كە لە وێنەكەی مێرقوڵیدایە، دوو شریتی هەڵبزڕكاو هەیە لەپشت گوێەوە، و ئەو ناوچەیەی لە پشت و ژێر سەرپێچەكەدایە بەتاڵ دەنوێنێت، ڕووی بەردەكە زبرە لەو ناوچەیەدا، و ئەگەری ئەو پرسیارە هەیە كە ئایا ئەو چەند تاڵە قژە لولەی ئەشکانییەكان وەك گەچكاری زیادكراوە یان وەك بۆیاخ. رِیشی فەرمانڕەواكە، ئەو پرچانەی كە زۆر بە ووردی كێشرابوون، كەوانەیكی ڕوون بەدریژایی چەناگەیەوە دروستدەكات (ئەو چەماوەیەی تێبینی ناكرێت لە ڕیشی كەسە هەڵكۆڵراوەكەی مێرقوڵیدا) ملوانكەیەكی لولدراوی لە ملدایە وعەبایەكی لەبەردایە بەسەر جلێكی درێژدا، عەباكە بەستراوەتەوە بە گرێیەكی لولدراو و پشتێنەكەی جلەكەی بە گرێیەكی كارامەیی بەستراوە. كۆتاییە جوتەكانی سەرپێچی سەرەكە و ئاوزوونە و پشتێنەكە سەرجەمیان بە ئازادی شۆربونەتەوە. پێدەچێت كەسە هەڵكۆڵراوەكە پانتۆلیك یان شرواڵێكی لە پێدابێت، ستایڵی هەڵكۆڵراوەكە بە گشتی لە مێرقوڵی دەچێت، لە ئاستە فراوانەكەی و هێڵە دەرەكیە ئەستورەكانی، بەڵام هەڵكۆڵەرەكە لێرەدا شێوەیەكی كەمێك وردتری بەكارهێناوە، و چەماوەتربوە لە هەندێك شوێندا-بۆ نمونە لە شێوەی ڕیشەكەدا زۆر بە ووردی گرێكەی نیشانداوە، و پرسی ئەوەی ئەم دوو هەڵكۆڵراوەیە لە لایەن هەمان هونەرمەند درووستكراوە یان جیاوازن هەتا ئیستا جێگەی تاوتوێیەكى كراوەیە.

    هەڵكۆڵراوەكە بە ڕوونی لەگەڵ وێنەكردنەكانی شانشینی ئەشکانییەكان یەك دەگرێتەوە، و بەتایبەت مشت و مڕێك دەربارەی سەرپێچ و تاجەكەی سەری دروستبوە كە كەسە هەڵكۆڵراوەكە وەك پاشایەكی ئەرسیدی دەردەخات، نەك فەرمانڕەوایەكی دواكەوتە، سەرەڕای ئەوەی كە هیچیان پشتڕاست نەبۆتەوە (سەیری "مێژوو" بکە) Brown et al. 2018, 69. بەهۆی ئەو لەیەكچوونە گشتیەی لە نێوان هەڵكۆڵراوی رەبانە ومێرقوڵی، پێدەچێت هەمان فەرمانڕەوا وێنە کرابێت.بەراوردی بكە لەگەل  Amedie and Zamua 2011, 236 ؛ Brown et al. 2018, 68.  لەگەڵ ئەوەشدا بۆ ڕاڤەی ئەوە هەندێك ئەگەر هەیە سەبارەت بە هۆكاری ئەوەی چەند خاوەن كارێكی جیاواز هەبێت كە بەرپرسن لەو دوو وێنەیە، بۆ نمونە ئەندامێکی داهاتوی ئەو نەوەیە هەولی پەسەندكردنی پەیوەندیەكەی بە پێشینیەكانی دابێت، ناوچەی ئاوەدانیە سەرەكیەكە لە رەبانە دەكەوێتە شوێنێكی دوور لە دۆڵەكەدابۆ تاوتوێ و وێنەی ئەم ناوچەیە سەیری Brown et al. 2018, 65. بكە.، ئەو لێکوڵینە سنوردارانەی لە ناوچەكەدا کراون هەندێك سیمای سەرنج ڕاكێشی دەرخستوە، چاڵێكی لاكێشە دەوری بەرزیەكی داوە وەك پلیكانەیەكەی تەواو نەبو دەردەكەوێت، پێدەچێت میحراب بوبێت و هەڵكۆڵرابێت لە لێژایەكەدا، لەو شوێنەی كە جۆگەلەی ئاوەكەی تێدا دەڕوات لە دۆڵەكەدا لە لێژاییە بەرزەكانی شاخەكەدا، لە نزیكیەوە لە بەردەكەدا پلیكانەیەكی هەڵكۆڵراوی تێدایە، كە پێدەچێت دۆلەكە و بینایەكی لەناوچو كە لە بەرزیدایە لە یەكداوە، سیمایەك لە تەنیشتێوەیەتی لە پلیكانەیەكی لار دەچێت، پێدەچێت وەك تاڤگەیەكی بچوك دروستكرابێت، ئاماژە بە ئەگەری ئەوە دراوە كە ناوچەكە وەك كۆمەڵگەیەكی پیرۆز دروستكرابێت، سەرەڕای ئەوەی كە كارەكەی پشتڕاستنەكراوەتەوە، پاشماوەی شوێنەوارەكان كە لە رەبانە دەبینرێت نیشانەی ئەوە دەدات كە كاری قایمكردن لەهەندێك خاڵی ستراتیجی لە دەوری دۆڵەكەدا دروستبوە بەڵام پێگەكە هەتا ئێستا بە شێوەیەكی ڕێكخراو پشكنین و شیكردنەوەی بۆ نەكراوە.

    وەك مێرقوڵی، بەڵگەی زۆر لاواز هەیە لەسەر مێژووی رەبانە. کە دەكەوێتە یەكیك لە زنجیرەكانی رۆژئاوای چیای زاگرۆس، لە دۆڵێكدا كە بە ئاسانی بەرگری لێدەكرێت، پێدەچێت كە پەیوەندی هەبێت بە پارستنی سنورەكانەوە، لە سەردەمی ئەشکانییەكاندا، ئەو ناوچەیە سنوری نیوان ووڵاتەكانی رۆژئاوای ئیمپراتوریەتەكە و شانشینی حدیابی پاشكۆ بوو، بەهۆی ئەوە توێژەرەكان پێناسەی كەسە هەڵكۆڵراوەكەیان بە فەرمانڕەوای یەكێك لەو دوو ناوچەیە دیاریكردوە، هەندیك پێشنیاری ئەوەیان دەکەن كە شانشینێكی حدیاب بێت، وهەندێكیان هەو کەسە وەك فەرمانڕەوایەكی ئارسیادی پێشنیاردەکەن، لە وانەیە ڤۆنۆس (فەرمانڕەوابوو لە ساڵی 51 ز) یان ڤۆلۆگاسیسی III (فەرمانرەوابوو لە نیوان 108/9-147/8 ز)، بە پێی نیشانە رەخنەگرەكان سەبارەت بە سەرپێچەكە.1

    هەركەسێك بێت ئەو فەرمانڕەوایە، دانانی وێنەكەی لە دەروازەی ناوچەی ئاوەدانێكە ئەوە دەسەلمێنێت كە ستراتیجی بوە، کە سەرجەم پێگەكەی بە وێنكردنی هیزی خۆی هێما کردوە، بەهۆی لە یەكچوونی هەڵكۆڵراوەكانی رەبانە ومێرقوڵی، پیدەچیت فەرمانڕەواكە یان ئەندامەكانی دواتری زنجیرەكە، هەوڵیانداوە خاوەنێتی كۆمەلیك قەڵا و پەسەندكردنی پەیوەندیكەیان رابگەێنن لە ڕێی ئەو جوتە هەڵكۆڵراوانەدا. بەهەرحاڵ، ئەو دووبارە كردنەوەیەوی وێنەكان لە چەند دوریەكی كەمدا تا ڕادەیەك، بێگومان بەمەبەست بوە لە رۆژئاوای نزیكی كۆندا، وەك كارێكی مەزن و كاریگەر تێیدەگەن، کە دووبارەكردنەوە و درێژە بە بونی فەرمانڕەواكە دەدات لە ڕێی فرەیی دەقی بۆشایەكانەوە.2

    پشكنینە سەرەتایەكانی دیواری دەوروبەری ناوچەكە، تەنها یەك قۆناغی گڵكاری ئاشكرادەكات كە بە سەردەمی ئەشکانییەكان دیاریكراوە.3 بەهۆی سەختی دیاریكردنی میژووی كەرەستەی سیرامیك (گڵكاری) ئەگەری ئەوە هەیە كە نیشتەجێبوون لە ناوچەكەدا تا سەردەمی ساسانی بەردەوام بوبێت (وەك لە میرقوڵی دەردەكەوێت). رەبانە پێویستی بە خوێندنەوەیەكی رێكخراو و شیكردنەوەیك هەیە پێش گەیشتن بە هیچ ئەنجامیك دەربارەی بەكارهینانەكانی پێشوو و داهاتوی پێگەكە.

    • 1. Amedie and Zamua2011, 236 (پاشای حدیاب)؛ Brown et al. 2018, 68–69, 71–74 (فەرمانڕەوای ئارسیاد).
    • 2. بۆ كارامەیی و دوبارەبونەوەی هەڵكۆڵراوەكان لە رۆژهەلاتی نزیكی كۆندا،Zainab Bahrani, The Infinite Image (London: Reaktion Books, 2014), 115–144. بكە.
    • 3. Brown et al. 2018, 70.

    زاموا، دلشاد عزيز، و ئاميدي، ايهان محمد. 2011. "مَنحوتَتَي ميرقولي وربەنە في جبل پیرەمەگرون: دراسة تحليلية- مقارنة." سوبارتو 4-5: 230-239

    Brown, Michael, Peter Miglus, Kamal Rasheed, and Mustafa Ahmad. 2018. “Portraits of a Parthian King: Rock Reliefs and the Mountain Fortresses of Rabana-Merquly in Iraqi Kurdistan.” Iraq 80: 63–77. 

    مهدی، أحمد. 1950. "مواقع أپریە فی ناحیە سورداش بلواء السلیمانیە". سومر 6: 231-243.

    رحيم، كمال رشيد. 2001. "مشروع استنساخ منحوتَتَي جبل بيرمكرون المقدس في موقعي (ميرقولي) و(ربنه)." هەزار مێرد، ژمارە 18: 153-163.

    ناوەڕۆك
    ماسیۆ پیبڵز (2019)