Merquli Kabartması ve Kalesi; Merquly; Merculi; Mirquli; Mir Quli; Mirquri; Mir Quri; Qimmat Mirquri
MS 1-3. y.y.
Görseller
Alan Bilgisi
Merquli arkeolojik alanı, Süleymaniye/Slemani'nin 40 km kuzeybatısında, modern Zewe köyünün hemen batısında yer almaktadır. Belirgin kalıntılar kayaya oyulmuş bir kabartma ve Piramagrun Dağı'nın zirvesinde yer alan, kale olması muhtemel büyük bir binanın temelleridir. Merquli, aynı dağın yakındaki bir başka yamacında, benzer bir kaya kabartmasına sahip olan Rabana’nın yaklaşık 2 km güneydoğusundadır (Merquli kabartması dağın zirvesinde yüksek bir konumdayken Rabana kabartması ise vadi içerisinde çok daha alçaktadır). Merquli'deki yapılar muhtemelen geç Part dönemine aittir; o tarihlerde Med satraplığı ile Adiabene vasal krallığı arasındaki sınıra yakın bir konumdaydı.
Tanım ve İkonografi
Tarihçe
Rabana tarihi hakkında az bilgiye sahip olunduğu gibi, Merquli'nin tarihi için de çok az kanıt vardır. Zagros Dağları'nın en batıdaki sıradağlarında, çok yüksek bir konumda yer almasından ötürü sınır savunması görevi gördüğü düşünülmektedir ve çok uzak bir mesafeden görünürlüğe sahiptir. Part döneminde bu bölge, imparatorluğun batı eyaletleri ile vasal Adiabene krallığı arasında bir sınırdı. Bu sebeple, bilim insanları kabartmadaki figürü bu iki siyasal güçten birinin lideri olarak tanımlarlar: bir Adiabene kralı, ya da bir Arsak hükümdarı—kafasındaki başlığın nümismatikteki benzerlerine göre II. Vonones (MS 51) veya Vologaeses III (h. MS 108/9–147/8)—olabilir.1
Bu hükümdar her kimse, imgenin kaleye çıkış yolunda konumlandırılması kesinlikle stratejik bir karardı ve bu görselle tüm alana hakim olacak şekilde gücünün kalıcı bir izini bırakmış oldu. Kaleye çıkıştan hemen önce kralın rölyefi görüldüğünden, kabartmanın yerleşimin girişinde olması muhtemeldir. Merquli ve Rabana'daki kabartmalar arasındaki benzerlik göz önüne alındığında, bunları aynı hükümdar (veya aynı hanedanın müteakip üyeleri) bir grup korunaklı yerleşkeyi kontrolünün altında olduğunu iddia etmek için yaptırtmış olabilir ve bu çift kabartma ile bunların birbirleriyle olan bağlantılarını vurgulamaya çalışmış olabilir. Her halükarda, bu iki kabartmanın birbirlerine oldukça yakın mesafede konumlandırılmaları eski Yakın Doğu bağlamında anlamlıydı; kaya kabartmaları, etkileyici ve etkili olarak, hükümdarın mevcudiyetini tekrarlarla çoklu mekansal bağlamlar boyunca genişletmektedirler.2
Kale çevresinde yapılan kazılar, yalnızca bir ana yapı evresi ile sonrasında küçük değişikliklerle Merquli’de sınırlı dönem yerleşim olduğunu ortaya çıkarmıştır. Ortaya çıkarılan seramik tipolojisine göre kalenin inşa tarihini belirlemek zordur. Kalenin en erken evresini Sasani dönemine tarihleyenler vardır, ki bu kaya kabartmasının Part dönemine ait olmasıyla çelişmektedir; diğerleri ise çanak çömleği yaklaşık olarak MS 1.-3. yüzyıllara tarihler, bu tarihleme kabartmanın Part döneminde oyulduğu görüşüyle örtüşmektedir.3 Gelecekteki kazılar alanın kronolojisini daha detaylı ortaya çıkaracaktır.
Merquli'nin Geç Antik Çağ'da terk edildiği anlaşılıyor. Merquli’de o dönemden sonra tekrar yerleşim olmadı, fakat bir süre modern Irak ordusu tarafından kamp olarak kullanılmış ve bu esnada arkeolojik kalıntıların bir kısmı tahrip olmuştur. Kale dışında yerleşim alanı kazılmamıştır.
- 1. Amedie ve Zamua 2011, 236 (Adiabene kralı); Brown v.d. 2018, 68-69, 71-74 (Arsak hanedanı).
- 2. Eski Yakın Doğu heykelinde tekrarın etkinliği ve önemi için bkz. Zainab Bahrani, The Infinite Image (Londra: Reaktion Books, 2014), 115–144.
- 3. Saber v.d. (2014, 236–241) kazılan tüm seramiklerin Sasani dönemine tarihlendirildiğini ve bunun “yerleşimin kabartma yapıldıktan sonra inşa edildiğini düşündürebileceğini” söyler (ancak yazarlar aynı zamanda, gelecekteki kazıların Part dönemine ait katmanları da ortaya çıkarabileceğini belirtir). Brown v.d. (2018, 71), Part dönemine tarihlendirerek, yerleşimde bulunan yeşil sırlı seramiklere odaklanırlar, “profil veren örnekler, Mezopotamya ve İran’daki benzerlerine dayanarak MS birinci ve üçüncü yüzyıllar arasına tarihlenebilir.”
Seçilmiş Kaynakça
Amedie, E. M., and D. A. Zamua. 2011. “The Rock Reliefs of Mirqulie and Rabanah in Bermatroon Mountains: An Analysis and Comparison.” Subartu 4–5: 230–239 (in Arabic).
Brown, Michael, Peter Miglus, Kamal Rasheed, and Mustafa Ahmad. 2018. “Portraits of a Parthian King: Rock Reliefs and the Mountain Fortresses of Rabana-Merquly in Iraqi Kurdistan.” Iraq 80: 63–77.
Rasheed, Kamal. 2001. “The Project of Mountain Piramagroon’s Relief Replicas at Merquli and Rabana.” Hezar Merd 18: 153–163 (in Kurdish).
Saber, Ahmed S., Zuhair Rejeb, and Mark Altaweel. 2014. “Report on the Excavations at Merquly: The 2009 Season.” Iraq 76: 231–244.