Merquli Kaya Kabartması

Merquli'deki arkeolojik alanda, kaya kabartmasına ek olarak, Piramagrun Dağı'nın en heybetli zirvelerinden birinde yaklaşık 20 hektarlık bir alanı kaplayan sur duvarları, teraslar ve bina temelleri bulunmaktadır.1 Bahsi geçen kayalık zirvede, 2020 yılı itibariyle arkeolojik olarak araştırılan tek kalıntı olan büyük bir yapının temelleri mevcuttur. Süleymaniye/Slemani Eski Eserler Müdürlüğü başkanlığındaki kazı ekibi tarafından bu yapı “kale” olarak adlandırılmıştır.2

Günümüzde kaleye Zewe Köyü'nün yukarısındaki tepenin güney yamacına tırmanarak ulaşılır. Zirve yakınındaki yerleşim bölgesine ulaşmak için tırmanış iki saat sürmektedir. Yol boyunca taş yapılar vardır, örneğin çok sayıda teras ve antik dönem sonrasına tarihlenebilecek yamaç hizasında alçak, kıvrımlı bir duvar. Küçük bir platodaki bir grup oluk (koruma nedenleriyle üzerine beton dökülmüştür) özellikle göze çarpar. Yakınlarda, muhtemelen yerel çobanlar tarafından kullanılan, taştan yapılmış duvarlarla kısmen sınırlandırılmış küçük bir mağara vardır.

Kaya kabartması, kuzeybatıda, bu platonun hemen ötesinde bir yamaç yüzeyindedir (bkz. genel görünüş). Yaklaşık 97 cm genişliğinde ve 2.3 m yüksekliğinde, derin olmayan dikdörtgen bir niş içine oyulmuş olup, Rabbana'daki benzer kabartmadan biraz daha büyüktür. Kontürler yer yer aşınmış ve kompozisyon alanında birkaç ince çatlak olsa da, kabartma oldukça iyi durumdadır. MAH ekibinin belgelemesi sırasında kabartmanın bir tarafı ıslak olduğundan, görselde renk farklılıkları oluşmuştur. Yüzeyin boyanıp boyanmadığına dair yeterince bilgi yoktur. Eski Yakın Doğu'daki bazı açık hava kabartma anıtlarının boyanmasına dair kanıtlar vardır, ancak bu uygulamanın tam kapsamı tespit edilmemiştir;3 Merquli'de pigment izi görülmemektedir.

Stili ve ikonografisi kabartmanın açıkça Part dönemine ait olduğunu gösterir. Sağa doğru bakan sakallı erkek figürü muhtemelen bir hükümdarı temsil eder. Bileşik bir bakış açısıyla oyulmuştur: yüzü hafifçe eğik bir açıyla, gövdesi üç çeyrek görüşe daha yakın bir şekilde ve bacakları profilden resmedilmiştir. Sağ kolu dirsekten kaldırılmış ve açık eliyle işaret ediyormuş gibi görünmektedir.4 Figürün giydiği MS 1. yüzyıl itibariyle Part hükümdarlarının giydiklerinin tipik bir örneğidir.5 Bir pelerin ve dizlerinin altına kadar uzanan bir tunik giyer. Pelerini sternumda detaylı bir toka ile bağlanmıştır. Tuniğin kemeri düğümlenerek gevşek uçları aşağıda serbestçe sarkacak şekilde bağlanmıştır. Tuniğin altında pantolon veya tayt giymiş olması muhtemeldir; ayak bileklerindeki silik çizgi ise muhtemelen ayakkabıları belirtmekteydi. Figür, bir tork ve kalkık, kulak kapaklı sivri bir taç (kolah) takmaktadır. Başlığın tabanı düğümlü bir diadem ile sarılmıştır, uçları da omuzların arkasına düşer. Kulağın arkasındaki iki ince yatay çizgi olağandışıdır, ancak başlığın devamını temsil ediyor olabilir. Nümismatik örneklerdeki benzerlerine bakıldığında, boynun arkasındaki açık alanda başlığa ait arka bölüm veya buklelerin belirtilmesi beklenir. Kabartma yapıldığı zaman renklendirildiyse, bu tip özelliklerin boya ile de belirtilmiş olması mümkündür. Figürün genel görünümü, belirgin kontürler ve kesintisiz geniş düzlemlerle oldukça doğrusaldır. Yine de, kulak, göz çukuru ve sakalın çizgili kıvrımları da dahil olmak üzere, daha ince ayrıntılara ve yuvarlak hatlara sahip belirli alanları da vardır (bkz. yüzün yakından görünümü).

Kabartma, Part krallarının tasvirlerine benzemektedir; özellikle, diadem ve tacın özel kombinasyonu dolayısıyla figürün (vasal bir hükümdardan ziyade) bir Arsak kralı olduğu öne sürülmüştür, ancak bu krallardan hangisi olduğu kesin değildir (bkz. Tarihçe).6 Merquli kabartması Rabana'dakine çok benzemekle beraber ikisi arasında bazı ikonografik ve üslup farklılıkları olduğu da belirtilmelidir. (bkz. Rabana). Genel benzerlikler göz önüne alındığında, aynı hükümdarı temsil etmeleri muhtemeldir.7 Bununla birlikte, bu kabartmalarda farklı kişiler de resmedilmiş olabilir— örneğin, selefi ile bir bağının altını çizmeye çalışan, hanedanın bir sonraki üyesi de olabilir.

Merquli'nin kalesi, kabartmanın kuzeydoğusunda, dağın yaklaşık 200 m yukarısında yer alır; kabartmanın bulunduğu yerden kalenin olduğu zirveye tırmanış 20 dakika sürmektedir. Bu alanın çevresinde sur duvarı kalıntıları mevcuttur; bu kalıntıların göreceli konumları, kabartmanın yapının girişini işaret ettiğini düşündürebilir.8 Kale, hem Piramagrun Dağı'nın batısındaki geniş vadiye hem de doğudaki küçük bir iç vadiye bakmaktadır (bkz. genel görünüş). Eğimli arazi boyunca farklı kotlara yerleştirilmiş bir avlu ve birkaç odadan oluşan yapıda9 binanın temelleri üzerine arkeologlar tarafından beton dökülmüştür. Kalenin kuzeyindeki yamaçta başka bir mimari yapının temelleri görülmektedir.

• 1. Alanın topografik planları için bkz. Brown v.d. 2018, şek. 2 ve 8.
• 2. Sabre v.d. 2014.
• 3. Khinnis’teki örneklerde olduğu gibi, Yeni Assur kaya kabartmalarının orijinal olarak boyandığı düşünülmektedir (ancak bu, kapalı saray kabartmalarında olduğu gibi bilimsel olarak doğrulanmamıştır). Kızkapan ve Nakş-ı Rüstem’deki Ahameniş (Akhamenid) dönemine ait mezarlarda hala pigment izleri görülmektedir. Nakş-ı Rüstem’deki Sasani kabartmalarında hiçbir renk kalmamış olsa da, Bişapur'daki bazı paneller, pigmentli olabilecek bir sıva üst katının uygulandığına dair kanıtlar göstermektedir.
• 4. Avuç içi kısmen kapalı olsa da, Bataş Harir'deki kabartmadaki figür de benzer bir el hareketi yapmaktadır.
• 5. Genel olarak Part krallarının kıyafetleri hakkında, bkz. Vesta S. Curtis, “The Parthian Costume and Headdress”, Das Partherreich und seine Zeugnisse, ed. J. Wiesehöfer (Stuttgart: Steiner, 1998), 61-73.
• 6. Brown v.d. 2018, 69.
• 7. Bkz. Amedie ve Zamua 2011, 236; Brown v.d. 2018, 68.
• 8. Bkz. Brown v.d. 2018, 66 ve şek. 8.
• 9. Bkz. plan, Saber v.d, şek. 3.