MEDIA CENTER FOR ART HISTORY, DEPARTMENT OF ART HISTORY AND ARCHAEOLOGY

Çoli Minaresi

Alan Bilgisi

Mudhafaria Minaresi olarak da bilinen Çoli Minare, Erbil/Hawler şehrinde bulunmaktadır. Dünyanın en eski yerleşim yerlerinden biri olan şehrin merkez kalesinin yaklaşık 1 km batı/güneybatısında yer alır. İlk yapımında, minare daha büyük bir mimari kompleksin parçasıydı. Günümüzde çevredeki binalar tamamen yok olmuştur ve eğik minare ayakta kalan tek unsurdur (şimdi halka açık bir bahçede yer almaktadır; bkz. genel görünüş). Bölgenin Begteginliler hanedanlarının sonuncusu olan hükümdar Muzzafar al-Din Gokburi (MS 1168-1233) tarafından yaptırıldığı düşünülür. Günümüz Erbil/Hawler'de hala ayakta kalan ve korunagelmiş, ortaçağa tarihlenen, tek mimari anıtdır.

Öne çıkanlar

Yükseklik

Detaylar: Kürsü

Detaylar: Gövde

Tarihi Fotoğraflar

Ek Görseller

Genel Görünüş

Çoli Minare, alçı bazlı sıva ve harçlarla bağlanmış, pişmiş ince tuğlalardan yapılmıştır. Ana bileşenleri, yaklaşık 12 m yüksekliğinde sekizgen bir kürsü ve aralarında bir balkon bulunan yaklaşık 24 m yüksekliğinde silindirik bir gövdedir. Gövdenin duvar kalınlığı yaklaşık 36 cm'dir. Minarenin en üst kısmı 19. yüzyıldan önce yıkılmıştır.

Minarenin kürsüsü sekizgen şeklini alır, ancak bir yüzü kuzeybatıda 90 derecelik bir köşe oluşturacak şekilde alt yarısında uzatılmıştır (bkz. plan). Orijinal sekizgene sonradan eklenen bu uzantının nedeni, minarenin parçası olduğu fakat günümüze ulaşmayan yapı kompleksine bağlanmasıyla ilgili olmalıdır (bkz. 'Tarihçe').

Zemin katın doğu tarafında bulunan bir kapı, kaideye girişi sağlamaktadır. Buradan balkon katına spiral bir merdivenle çıkılır. Balkonun batı tarafında, silindirik gövde içinde yer alan başka bir sarmal merdivenle hizalanmış daha küçük bir kapı ile üstteki ikinci bir balkona çıkılır (bu öğe günümüzde korunmamıştır). Minarenin 19. ve 20. yüzyılın başlarına ait çizimleri ve fotoğrafları, orijinal galeri korkuluğunun bu zamana kadar çoktan tahrip edildiğini göstermektedir (bkz. Ernst Herzfel’in 1920 tarihli anıtın yüksekliğini gösteren çizimi); bu öğe 1960'larda restore edilmiştir.

Minarede yoğun bezeme olmasına rağmen, birçok yerde oldukça yıpranmış durumdadır.1 Kaidenin sekiz yüzünün her biri dikdörtgen çerçeveler içinde iki sıra sivri nişle süslenmiştir. Bu paneller, tuğla ve sırlı çinilerden oluşan karmaşık geometrik desenlerle tasarlanmıştır. Alt kattaki nişin iç kısımları birbirine kenetlenmiş bir çubuk desenine sahipken, üst katın nişleri kıvrımlarla süslenmiştir (bkz. çizim); nişlerin üstündeki çerçeve içinde, altıgen yıldız tabanlı desenler vardır (bkz. çizim). Balkon korkuluğunda 24 adet daha küçük ve daha az ayrıntıya sahip niş bulunur.

Kaideden itibaren minarenin şaftı içe doğru hafifçe incelir ve ince, desenli şeritlerle ayrılmış, birbirine kenetlenen diyagonal hazarbaf motifleriyle bezenmiştir. Minarenin hem kaidesinin hem de gövdesinin dekorasyonunda korunan Mısır Mavisi seramik sır kalıntıları özel bir öneme sahiptir.

  • 1. Bu öğelerin çizimleri için bkz. Herzfeld 1920, şek. 296-298; ve bilgisayar destekli çizimler için bkz. al Ajlouni ve Justa 2011.

Minarenin kaidesinin üst kısmına yakın bir yerde, yatay bir şerit halinde, orijinal olarak tuğla mozaikten yapılmış bir kitabe vardı; ancak, minarenin ilk sistematik belgelenmesi esnasında bile yalnızca okunaksız olan, geçmeli Kufi harflerinin harç izleri mevcuttu.1 Batı kapısının üzerinde, minarenin mimarının adını veren küçük bir panel tespit edilmiştir:  ‘Amal al-Hājjī Mas‘ūd ibn Abī Sa‘d (al-Hājjī Mas‘ūd ibn Abī Sa’d'ın eseri).2

  • 1. Herzfeld 1920, 315 (Herzfeld, bunun tarihsel yazıttan ziyade Kuran'dan olduğunu ileri sürer, çünkü Kufi yazı bu dönemde tarihi yazıtlar için tercih edilmezdi).
  • 2. Nováček v.d. 2013, 22 ve n. 35.

Minarenin ilişkilendirildiği yapının ne olduğu günümüzde bilinmese de, bir cami veya camili bir külliye olmalıdır. Yapı, 18. yüzyılın sonlarında ve 19. yüzyılın başlarında yazılan Avrupalı gezginlerin seyahatnameleri zamanında büyük ölçüde harap olmuştu. Gezginler, cami olduğunu varsaydıkları, ancak artık mevcut olmayan kalıntıları bildirmiştirler;1 ayrıca sözlü tarih, minarenin, yazılı kaynaklardan bilinen al-Jāmi' al-'Atīq ('eski cami') ile ilişkili olduğunu öne sürer.2 Ancak Ernst Herzfeld'in 1920'deki incelemesinden bu yana, minarenin Selahaddin Eyyubi’nin hükümdarlığı esnasında Erbil atabeyi olan Muzzafareddin Gökburi döneminde inşa edilmiş bir cami-medrese külliyesine ait olduğu varsayılmaktadır.3

1960'larda Irak Eski Eserler Müdürlüğü tarafından yürütülen arkeolojik kazılar, minarenin yakınında, güneydoğudaki bir cami de dahil olmak üzere, daha eski (Emevi veya Abbasi) tarihli çok sayıda binanın temellerini ortaya çıkarmıştır.4 Üslup olarak Begteginliler dönemine ait olan minare sonradan eklenmiştir. Öte yandan, yaklaşık olarak aynı zamana denk gelen bir yapının temelleri kuzeybatıdan minare ile birleşmektedir.5 Bu mimari veri, minarenin aslında Herzfeld'in önerisine uygun olarak Muzzafar tarafından inşa edilen bir medrese kompleksinin parçası olduğunu gösterebilir. Bununla birlikte, kesin bir sonuca varılması için temellerin arkeolojik açıdan daha fazla araştırılması gerekmektedir.

Minarenin takma adı Çoli, 'boş toprak' anlamına gelir. Bu isim, Erbil'in atabeylik sonrası döneminde aşağı kasabanın küçülmesi ve minarenin doğudaki ana yerleşim alanından izole hale gelmesinden kaynaklanmaktadır. Aşağı şehir 20. yüzyıl boyunca genişledikçe, minare Erbil'in kentsel dokusuna yeniden girmiştir. 1960'larda restore edilmiş, parmaklık bugünkü haline bu esnada getirilmiştir. 2000'li yılların başında, çevredeki alan bir parka dönüştürülmüştür. Minarenin gövdesi ise eksenden 65 cm kaymış ve çökme tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır; anıtta 2006-2012 yıllarında büyük bir koruma projesi yürütülmüştür.6

  • 1. Bkz. Rich 1836 (2), 15-16, 293-295; Hay 1921, 118.
  • 2. Nováček v.d. 2013, 11.
  • 3. Herzfeld 1920, 317–318. Herzfeld, tarihi ve sanat tarihsel nedenlerle, Muzaffar'ın saltanatının erken dönemleri olan 1190 civarını yapım tarihi olarak önerir. İbn al-Mustawfi, İbn Khallikan ve İbn al-Saccar medresesinden bahseder. O döneme ait karşılaştırmalar için bkz. Creswell 1926.
  • 4. Husayn 1962; al-Janabi 1983, 53. Nováček v.d. 2013, n. 30.
  • 5. Nováček v.d. 2013, 20–23 ve şek. 7.
  • 6. Anıtın restorasyonun başlangıcındaki durumu için bkz. Pavelka v.d. 2007. Yapılan konservasyon çalışmalarının bir özeti için bkz. GEMA Sanat Grubu (internet sitesi), “Minaret Choli in Erbil, Iraq”, erişim tarihi 4 Ağustos 2020, https://www.gemaart.com/en/minaret-choli-in-erbil-irak/. Ayrıca bkz. Justa ve Housta 2010. İlgili kazılar ve dijital belgeler için bkz. Nováček v.d. 2008, 293-296.

18. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında Erbil'i ziyaret eden çok sayıda gezgin bu minareden bahseder.1 Örneğin, bölgeden 1816'da geçen James S. Buckingham şunları gözlemlemiştir: “Şehirden güneye doğru giderken uzun bir minare fark ettik; şimdi izole bir konumda ve harabeye dönmüş olsa da orijinal dış cephesinin yeşil çini kaplaması birçok yerde hala görülebilmesine, boyutuna ve süsleme stiline bakılırsa, önemli bir camiye bağlı olmuş olmalıdır.”2 1920'lere kadar benzeri yayınlar, civarda başka harabelerin de var olduğundan bahseder. Bazı seyyahlar, kalenin eskizlerine minare ve çevresindeki harabeleri de dahil etmiştirler (bkz. Claudius Rich'in çizimi; bkz. Eugène Flandin'in çizimi). Ernst Herzfeld, 1920'deki daha bilimsel yayınında anıtın ayrıntılı planlarını, diyagramlarını ve fotoğraflarını yayınlamıştır.3

Minareyi çevreleyen yapılarla ilgili araştırmalar, 1960'lı yıllarda Irak Eski Eserler Müdürlüğü tarafından yürütülen arkeolojik kazılarla başlamıştır.4

  • 1. Ör. Rich 1836 (2), 15-16 ve 293-295; Hay 1921, 118; Lehmann-Haupt 1926, 273.
  • 2. Buckingham 1927, 327.
  • 3. Herzfeld 1920, 315–318.
  • 4. Husayn 1962; al-Janabi 1983, 53.

Al Ajlouni, Rima, and Petr Justa. 2011. “Reconstruction of Eroded and Visually Complicated Archaeological Geometric Patterns: Minaret Choli, Iraq.” Geoinformatics FCE CTU 6 (Reviewed Papers from XXIIIrd International CIPA Symposium, Prague, Czech Republic, September 12-16, 2011): 18–24.

Al-Janabi, Tariq. 1983. Studies in Mediaeval Iraqi Architecture. Baghdad: Ministry of Culture and Information. [Arabic version: Al-Janabi, Tariq. 1982. Dirāsāt fī al-ʻimārah al-ʻIrāqīyah fī al-ʻuṣūr al-wusṭá. Baghdad: Wizārat al-Thaqāfah wa-al-Iʻlām.]

Buckingham, James S. 1827. Travels in Mesopotamia. London: H. Colburn.

Creswell, K. A. C. 1926. “The Evolution of the Minaret, with Special Reference to Egypt-III.” Burlington Magazine 48 (278): 290–292+294–298.

Herzfeld, Ernst. 1920. “Sindjār.” In Archäologische Reise im Euphrat- und Tigris-Gebiet, vol. 2, by Friedrich Sarre and Ernst Herzfeld, 305-348. Berlin: D. Riemer.

Hay, William R. 1921. Two Years in Kurdistan Experiences of a Persian Officer, 1918–1920. London: Sidgwick & Jackson.

Husayn, K. 1962. “Al-Tanqīb hawla al-mi’dhana al-muzaffarīya fī Arbīl.” Sumer 18: 205–207 (in Arabic).

Justa, Petr, and Miroslav Houska. 2010. “The Conservation of Minaret Choli, Erbil, Iraq.” Conservation and the Eastern Mediterranean: Contributions to the 2010 IIC Congress, Istanbul, edited by Christina Rozeik, Ashok Roy, and David Saunders, 255. London: International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works.

Lehmann-Haupt, Carl. 1926. Armenien, einst und jetzt, vol. 2 (2). Berlin: B. Behr.

Pavelka, Karen L., Jirina Svatušková, and Veronika Králová. 2007. “Photogrammetric Documentation and Visualization of Choli Minaret and Great Citadel in Erbil/Iraq.” In Proceedings of the 21st CIPA Symposium: AntiCIPAting the Future of the Cultural Past (ISPRS Archives, Vol. 36-5/C53), 245–258. Athens: CIPA.

Nováček, Karel, Narmin Ali Muhammad Amin, and Miroslav Melčák. 2013. “A Medieval City within Assyrian Walls: The Continuity of the Town of Arbīl in Northern Mesopotamia.” Iraq 75: 1–42.

Rich, Claudius. 1836. Narrative of a Residence in Koordistan […]. London: J. Duncan.

Streck, M. 1927. “Irbil.” In The Encyclopaedia of Islam, 1st ed., vol. 4: 521–523. Leiden: Brill.

İçerik
Matthew Peebles and Helen Malko (2020)