Gisgis Kabartması

Alan Bilgisi

Gisgis kaya kabartması, Diyarbakır ili Ergani ilçesinin 15 km güneybatısında yer almaktadır. Erişimi çok zorlu, doğal bir kaya oluşumunun zirvesinde (yükseklik: 1149 m) yer alan kabartma güneybatıya ve Kesentaş köyü ile onu çevreleyen ovaya bakar. Yukarı Dicle bölgesindeki Yeni Assur kaya kabartmaları arasında Gisgis kabartması en batı örneğidir (ayrıca bkz. Eğil ve Birkleyn kabartmaları). MAH ekibi 2015 yılında bölgeyi belgelemiştir. Ekibin köyde tanıştığı herkes uzun zamandır kabartmayı bildiğini ve korunmasından sorumlu hissettiğini belirtmiştir.

Görseller

Öne çıkanlar

Surrounding Landscape & Local Foliage

Kaya Kabartması (Genel Bakış)

Kaya Kabartması (Detaylar)

Peyzaj ve Yerel Bitki Örtüsü

Fotogrametrik Modeller

Genel Görünüş

Tanım ve İkonografi

Rölyefin kompozisyon alanı (1.10 m yükseklik x 1.63 m genişlik) orijinal olarak dikdörtgen bir çerçeve ile sınırlandırılmıştır ve izleri zemin hattı boyunca açıkça görülebilmektedir. Solda, boynuzlu bir başlık giyen tanrıça İştar, ilişkilendirildiği hayvan olan aslanın arkasında dururken resmedilmiştir. Uzun, püsküllü bir elbisenin üzerine kısa, püsküllü bir tunik giyer. Sol omzunda bir kalkan ve kemerinden sarkan kısa bir kılıçla donanmıştır. Sağ elini kaldırmıştır, sol eli ise aslanın iyi korunmamış kafasına bağlı dizginleri tutmaktadır. Kār-Salmanassar (Til Barsib) valisi Aššur-dūr-pānīa tarafından Arbelalı İştar'a (MÖ 8. yüzyılın ortaları) adanan stel üzerindeki figürle üslup ve ikonografik benzerlikleri açıktır.1

İştar'dan önce, iki tanrı daha ilahi sembolleriyle temsil edilir. Kanatlı, akrep kuyruklu melez bir yaratığın üzerine yerleştirilmiş iki püsküllü bir hilal şeklindeki ilk sembol, ay tanrısı Sin'i temsil eder. Bir boğanın sırtına yerleştirilmiş ikinci sembol tamamen korunmamıştır; günümüze ulaşan izler, güneş tanrısı Şamaş'ın simgesi olan kanatlı bir güneş kursu ile taçlandırılmış bir standart olarak yorumlanmıştır.2

Sağda, bir kral figürü İştar ve ilahi sembollerle doğru bakar. Sivri konik başlık, tören elbiseleri ve bir asa da dahil olmak üzere tüm krali ziynetlerini giyer. Sağ elini ubāna tarāṣu ('uzatılmış parmakla') olarak bilinen dua hareketiyle kaldırır. Onu elleri kenetlenmiş bir hadım takip eder.

Gisgis kabartmasının kompozisyonunun kesin bir Yeni Assur paraleli yoktur. Ancak, bazı bileşenleri bilindiktir. İştar figürünün bahsi geçen Til-Barsib steline üslup ve ikonografik benzerliğine ek olarak, kral ve hadım cübbelerinin Til-Barsib'in duvar resimlerindekilerle uyumlu olması, tasvir edilen kralın Tiglat-pilaser III (MÖ 745-727) olarak tanımlanmasına yardımcı olur.3 Gisgis kabartması Amik Ovası’ndaki Karabur 2 kabartmasıyla da karşılaştırılmıştır, ve kralın arkasındaki hadım figürünün bu bölgeden sorumlu Asurlu valiyi temsil etmesi mümkündür.4

1. Bkz. Thureau-Dangin ve Dunand 1936, 157.
2. Köroğlu ve Yumruk 2014, 3.
3. Köroğlu ve Yumruk 2014.
4. Köroğlu 2016, 10–11.

”Tanım ve İkonografi' genel kaynakları: Thureau-Dangin ve Dunand 1936; Köroğlu ve Yumruk 2014; Köroğlu 2016.

Yazıtlar

Kabartmaya eşlik eden bir yazıt tespit edilmemiştir.

Tarihçe

Stilistik ve ikonografik özellikler temel alınarak rölyefin MÖ orta ila geç 8. yüzyıla tarihlenmesi, tarihsel bağlama da uymaktadır.1 Gisgis kaya kabartmasının bulunduğu Yukarı Dicle bölgesi, bu dönemde Asur ve Urartu arasındaki ihtilaflı bölgelerdendi; ancak kabartma, bu iki büyük devlet arasındaki kesin sınırı belirtmekten ziyade, Asur ordularının Yukarı Dicle'nin en batısında ulaştığı bölgeyi göstermektedir. Ayrıca, heybetli bir kaya oluşumunun zirvesindeki, olağanüstü konuma sahip bu kabartma, Yeni Assur kaya kabartmalarının sembolik anlamı olan, ancak kolay erişilebilir ve görünür olmayan yerlere yerleştirilmesine yönelik genel eğilimi takip etmektedir.

1. Köroğlu ve Yumruk 2014.

Eski Yayınlar

24 Temmuz 1899'da Amerikalı coğrafyacı Ellsworth Huntington, Alman tarihçi Carl Friedrich Lehmann'a (1905'te 'Lehmann-Haupt' soyadını aldı) bir 'Arghaneh [Ergani] rahibinin' kendisine bir kaya kabartması hakkında bilgi verdiğini yazmıştır: 'Arghaneh'in [Ergani] iki saat güneyinde bulunan' Hilar adlı bir köyde, 'bir kral ve bir rahip”i resmeden ve 'çevresinde yazılar' bulunan bir kabartma.1 E. Unger, Huntington'un kabartmayı kendisinin gördüğünü öne sürse de, Huntington aslında bölgeyi ziyaret etmek için resmi bir izin alamadığını ve geziyi iptal etmek zorunda kaldığını belirtir; yine de, Unger'in açıklaması, kabartmayı tartışan bilim insanları tarafından kabul görmüştür.2

Aslında Huntington, iki yıl sonra, 1901'de Hilar'ı ziyaret edebilmiştir. Yolculuğuna ilişkin ayrıntılı anlatımının başında, bir kabartma hakkında duyduğu aynı yerel bilgiden bahseder, 'kralın bir rahibin karşısında durduğunu gösterir ve çevresinde kimsenin okuyamayacağı türden harfler vardır.'3 Fakat, verdiği tasvirlerden ve beraberindeki plandan anlaşılır ki, aslında Gisgis /Kesentaş’ın 13 km doğusunda, Hilar köyünün (bugünkü Sesverenpınar) hemen güneyinde, Çayönü höyüğüne yakın konumdaki “Hilar mağaraları” olarak bilinen bölgeye gitmiştir. Anlattığı kalıntılar, Roma dönemine ait bir dizi kaya mezarına aittir. Nitekim '8 Nolu Mezar'da iki figürü tasvir eden bir kabartma pano ve bir 'Süryanice yazıt' bulunmaktadır. Bu nedenle, iki olasılık vardır: a) Huntington'a haber veren rahip, aslında Gisgis kabartmasından değil, Hilar mağaralarındaki 'Mezar 8'den bahsediyordu; veya b) rahip gerçekten de Gisgis kabartmasına atıfta bulundu, ancak Huntington yanlışlıkla Mezar 8'i onunla ilişkilendirdi ve daha fazla araştırma ihtiyacı hissetmedi. Gisgis kabartmasına eşlik eden bir yazıt bulunmadığından ilk ihtimal daha olası görünmektedir. Bununla birlikte, Huntington'un Gisgis kabartmasının gerçek yerine hiç gitmediği açıktır.

1. Bkz. Lehmann 1900, 141; Helen Malko'nun çevirisi.
2. Unger 1925, 204; Huntington 1903, 141-142. Unger'in anlatımına atıfta bulunan bilim insanları arasında Börker-Klähn 1982, 193; Köroğlu ve Yumruk 2014, 2 bulunur.
3. Huntington'un Gisgis'i içeren gezi bölümü için bkz. Huntington 1903, 136–139, şek. 4 ve 15.

Seçilmiş Kaynakça

Börker-Klähn, Jutta. 1982. Altvorderasiatische Bildstelen und vergleichbare Felsreliefs. Mainz am Rhein: P. von Zabern.

Huntington, Ellsworth. 1903. “The Hittite Ruins of Hilar, Asia Minor.” Records of the Past 2: 131–140.

Köroğlu, Kemalettin. 2016. “Anadolu’daki Yeni Assur Dönemi Stelleri ve Kaya Kabartmaları: İlk Sonuçlar.” Türk Eskiçağ Bilimler Enstitüsü Haberler 41: 8–12.

Köroğlu, Kemalettin, and Şeref Yumruk. 2014. “Ergani/Gisgis (Kesentaş) Yeni Assur Kabartması.” Türk Eskiçağ Bilimler Enstitüsü Haberler 38: 2–8.

Lehmann, C. F. 1900. “Hr. C.F. Lehmann macht Mittheilungen aus englischen Briefen des Hrn. Ellsworth Huntington über armenische Alterthümer.” Zeitschrift für Ethnologie 32: 140–152.

Thureau-Dangin, F., and Maurice Dunand. 1936. Til Barsib. Paris: P. Geuthner.

Unger, E. 1925. “Felsdenkmal.” Reallexikon der Vorgeschichte 3: 205–207.

İçerik

Erhan Tamur (2016)

İçerik Güncellemesi

Matthew Peebles (11/11/19)