لە سەدەی 4ی زاینییەوە
ميديا
Yedi Kardeş Tower
Proximal Walls & Streets
Yeni Kapı (Eastern Gate)
دیمەنی گشتی و دیمەنی چواردەور
دەرگای داغ (دەروازەی باکور) و دیواری ناوەندی
دەرگای ماردین (دەروازەی باشوور) و دیوارە نیمچە ناوەندیەکان
دەروازەی ئورفا (دەروازەی ڕۆژئاوا) و دیوارە نزیکەکان
تاوەری ئولو بەدەن و دیوارە نزیکاکان
تاوەری کەچی و دیوارە نزیکاکان
پرۆفایلی پێگە
دیاربەکر شارێکی گەورەیە لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆل و دەکەوێتە سەر ڕۆخی ڕۆژئاوای ڕووباری دیجلە. لایەنی کەم لە هەزارەی دووەمی پێش زایین بە دواوە بە بەردەوامی داگیرکراوە. لە سەردەمی دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی، ئەوکاتەی کە بە ئامیدا ناسرابوو، پێگەیەکی ستراتیجی بوو لەسەر سنوری ڕۆژهەڵات. بناغەی دیوارەکانی ئێستای شارەکە لەو کاتەدا دانراوە. دیوارەکانی دیاربەکر کە زیاد لە 5 کیلۆمەتر درێژە و ژمارەیەك دەروازە و تاوەری تێدایە تەنها یەکێك نیە لە نمونە ناوازە دەربازبووەکانی کۆتایی تەلارسازی سەردەمی کۆن، بەڵکو درێژترین دیواری دەربازبووی سەردەمی پێش مۆدێرنەیە لە جیهاندا.
تاریف وسیمبول ودیمەنە هونەریەكان
سەرچاوە گشتیەکانی 'تاریف و سیمبول و دیمنە هونەریەکان':Aslanapa 1962 and 1994; Beysanoğlu 1987, 3–4; Canard and Cahen 1991, 344; Öney 1992; Parla 2005, 58; Thackston 2011, 10; Gierlichs 2016.
دەقەكان
63 دەقی هەڵکۆڵراو لەسەر دیوارەکان هەن. 6 دانەیان مێژووەکەیان بۆ سەردەمی بیزەنتینیەکان و ئەوانی تر بۆ سەردەمی ئیسلامیەکان دەگەڕێتەوە، کە زۆرێك لە چاککردن و نۆژەنکردنەوەکانیان تۆمار کردووە. دەقە هەڵکۆڵراوەکانی پێش ئیسلام دەکەونە سەر دەروازەی داغ و ماردین، هەروەها لە نێوان سەنگەرەکانی 50 و 53. ئەوەی کە دەمێنێتەوە بە سەر دیوار و دەروازە و تاوەرەکاندا دابەش دەبن. دەقە هەڵکۆڵراوەکان لە لایەن ژمارەیەك لە لێکۆڵەران وەرگێڕدراون و بڵاوکراونەتەوە.1
- 1. بەرفراوانترین باسی دەقە نوسراوەکان لە لایەن Berchem (1907), van Berchem et. al. (1910), and Sauvaget (1940) بەرهەڤکراون. Beysanoğlu (1987) وەرگێڕانی تورکی لەگەڵ نووسینەوەی عەرەبی لە تێڕوانینە مێژووییە وردەکانیدا دەخاتە ڕوو . هەروەها دەتوانرێت شیکارییەکانی نووسراوەکان لە Parla (2005), Boran (2011, 84–85), and Tuncer (2012, 103–161) ببینرێن.
مێژوو
وا دیارە کە نشینگەیەکی دیوارکراو لە دیاربەکر لایەنی کەم لە هەزارەی دووەمی زاینیی بە دواوە هەبووبێت.1 لە سەرەتای هەزارەی یەکەمدا شارەکە پایتەختی یەکەیەکی سیاسی بووە کە ناوی بیت زەمانی بووە و پێی وتراوە ئامێدو (یان ئامیدا)، ئەو ناوەی کە هەتا کۆتایی سەدەی 16ی زایینیی بەکارهاتووە.2 لە ساڵی 866ی پێش زایین، پاشای ئاشووری ئاشورناسیرپالی دووەم کە لە سەرووی دیجلەوە ئۆپەراسیۆنی دەکرد شارە شاهانەییەکەی ئامێدوی گرت کە دەوترا هی ئیلانو ناوێك بووە، 'پیاوی بیت زەمانی.'3 لە تێکستەکاندا ژمارەیەك لە پارێزگارەکانی ئامێدو ناوبراون لە ماوەی سەدەی 8ی پێش زاییندا وەك کەسە یەکەمینەکان کە لەوانەیە شارەکەیان بە ناوەوە نرابێت. لە دوای کۆتایی هاتنی دەسەڵاتی ئاشوریەکان و فەرمانڕەوایی خێزانی ئەخمینیەکان و هێلینستیەکان لە کۆتایی هەزارەی یەکەمدا، ئامیدا کەوتە ژێر دەستی ڕۆمانیەکانەوە. لەم کاتەدا، وەک پێگەیەکی سەربازی بەکارهاتووە لە دژی ئەشکانییەکان و ساسانیەکان. ئەمیانوس مارسێلینوس کە سەربازێك و مێژوونوسێکی ڕۆمانی بوو لە ساڵی 359 لە شارەکە ژیاوە و تاریفێکی نوسیوە لەسەر شارەکە لەپێش ئیسلامدا.4 عەرەبەکان لە ساڵی 639 زایینی شارەکەیان گرت کە لە دوای ئەمە کۆمەڵێك خێزان فەرمانڕەواییان کرد هەتا عوسمانیەکان دەسەڵاتیان گرتەدەست لە دوای 1514.
بناغەی دیوارەکانی ئێستا لە سەدەی 4 زایینی دانراوە و مێژووەکەی بۆ سەردەمی دەسەڵاتی قوستەنتینی مەزن (307-337) یان قوستەنتینی دووەم (337-361) دەگەڕێتەوە. لە دوای فراوانکردنێکی بەرچاو لە نێوان ساڵانی 367-375، بازنەکە ئەو شێوەیەی ئێستای وەرگرت. وەك ئەوەی کە لە دەقە هەڵکۆڵراوەکاندا بەڵگێندراوە، هەموو سیستمی بەرگریەکە بە ژمارەیەکی زۆر گۆڕانکاری یەك لە دوای یەك ڕۆشتووە هەتا ئەمڕۆ.
لە تەمووزی 2015، دیوارەکانی شاری دیاربەکر و قەڵاکەی ناوەوە (ئیچ کاڵە) و هەروەها باخچەکانی هەڤسێل لە باشورری رۆژئاواوە خرانە لیستی شوێنەوارە جیهانیەکانی یونسکۆوە.5 سەرباری ئەمە، نشینگەی ناو دیواری شارەکە، ناوچەی سوریچی، کە هەر بە ناوچەیەکی شارستانی شوێنەوارناسی و ناوچەیەکی شارستانی پارێزراو ناسێندرابوو لە ساڵی 1988، ئێستا لە لایەن یونسکۆوە وەك زۆنێکی جیاکراوە هەژمار دەکرێت لە سایتی پاشماوەی جیهاندا. لەم ناوچەیەدا، 595 پێگەی کولتوری بۆماوەیی تۆمارکراوە بە مۆنۆمێنت و تەلارسازی شارستانیشەوە.
تیمی دوکیومێنتکردنی مۆنۆمێنتەکانی میزۆپۆتامیا چەند مانگێك پێش پێکدادانە سەربازیەکەی دیسێمبەری 2015 و بەهاری 2016 ئەم پێگەیەیان بەڵگاندووە. دوای پێکدادانەکان، ماوەی ئاوەدانکردنەوە وپرۆژەی پەرەپێدانی فراوان دەستیپێکرد کە بووە هۆی زیان گەیاندنی زۆر بەو بینایانەی کە ڕزگارکرابوون. هەریەك لە یونسکۆ و وڕلد هێریتەج ۆچ نیگەرانی خۆیان دەربڕیوە لەسەر ئەو زیانەی بە ڕایەڵەی تەلارسازی ناوچەی سوریچی کەوتوە بە دیوارە نیمچە ناوەندیەکان و تاوەرەکانیشەوە.6 لە ساڵی 2019، یونسکۆ پێشنیاری ئەوەی کرد کە دەستەیەك هەبێت بە هاوبەشی لە نێوان ۆڕلد هێریتەج سێنتەر و ICOMOS بۆ هەڵسەنگاندنی باری گشتی پاڕاستنەکەی پێش دەستکردن بە نۆژەنکردنەوەی ئەو ناوچە شوێنەواریانە.7
- 1. سەرچاوە گشتیاکان لەسەر مێژووی شارەکە: Gabriel 1940, 180–181; Beysanoğlu 1987; Canard and Cahen 1991, 344; Yinanç 1991 [1965], 346; Andersen 2004, 54–59; Parla 2005, 59.
- 2. هەندێك لە بڵاوکراوەکان پێشنیاری ئەوە دەکەن کە ناوی شارەکە لەسەر دەسکی شمشێرێك هەیە کە خاوەنەکەی پاشای ئاشوری هەدەد نیراری یەكەم بووە (1295-1264 پێش زایین)؛ ئەم بیرۆکەیە لە نوسینی گاستۆن ماسپێرۆوە دەست پێدەکات بە ناوی 'خەباتی نەتەوەکان' (1896، لاپەڕە 607) کە دەڵێت شمشێرەکە لە 'پاشماوە کۆنەکانی ئامیدا' دۆزراوەتەوە. لە Beysanoğlu 1987, 3 زیاتر باس کراوە. بەڵام ناوبانگی شوێنی شمشێرەکە لەگەڵ دەقێکی نوسراو هەڵە کراوە. لە ڕاستیدا، ناوی شارەکە لە هیچ نوسینێکی هەزارەی دووەمی پێش زایین بە ڕوونی نەهێنراوە (سەیری Lipinski 2000, 153 بکە).
- 3. Grayson 1991, 220 (ll. 105–110)
- 4. Book XVIII, 9, 1–4. See Rolfe 1935, 463–467.
- 5. سەیری لیستی یونسکۆ بکە لە: https://whc.unesco.org/en/list/1488.
- 6. سەیری ماڵپەری یونسکۆ بکە لەسەر دوخی شوێنەوارەکە لە https://whc.unesco.org/en/soc/3970. هەروەها سەیری Ayboga 2017 بکە.
- 7. https://whc.unesco.org/en/soc/3970
سەرچاوە گستیەکانی مێژووی شارەکە: Gabriel 1940, 180–181; Beysanoğlu 1987; Canard and Cahen 1991, 344; Yinanç 1991 [1965], 346; Andersen 2004, 54–59; Parla 2005, 59
بڵاوكراوە سەرەكیەكان
نوسەری فارس ناسری خوسرەو لە ساڵی 1046 سەردانی شارەکەی کردووە و نەیتوانیوە سەرسامی خۆی بە شارەکە بشارێتەوە و دەڵێت: 'شار و قەڵای زۆرم دیوە لە جیهاندا لە لای عەرەبەکان و فارسەکان و هیندووەکان و تورکەکانیش، بەڵام هەرگیز هیچ شوێنێکی هاوشێوەی ئامیدم نەدیوە لەسەر ڕووی زەوی و گوێم لە کەسیش نەبووە بڵێ کە شوێنێکی هاوشانی بینیوە.'1 سەرباری ئەمە، باسکردنی دیواری دەرەوەی شارەکەی و دەروازەکانی زانیاری بە بەهامان پێدەدەن، چونکە ئەو تایبەتمەندیانە ئەمڕۆ بە تەواوەتی لەناوچوون. ئەڤلیا چەلەبی ماوەی چەند هەفتەیەك لە بەهاری 1655 لە شارەکە ماوەتەوە و هاوشێوەی ناسری خوسرەوی سەرسامی خۆی دەربڕیوە بۆ دیوارە بەناوبانگەکانی شارەکە و تەلارە ڕازاوەکەی ناو قەڵاکەی ناوەوە.2 لە سەدەکانی دواییدا، ژمارەیەکی زۆر گەشتیاری ئەوروپی هاتوونەتە شارەکەو بۆچوونی خۆیان تۆمارکردووە.3
سەرچاوەی هەڵبژێردراو
Altun, Ara. 1978. Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi. Istanbul: T.C. Kültür Bakanlığı.
Andersen, Angela Lyn. 2004. The Diyarbakir Ulu Cami: Social History and Interaction at the Great Mosque. M.A. Thesis, University of Victoria.
Aslanapa, Oktay. 1962. “Erster Bericht über die Ausgrabung des Palastes von Diyarbakır.” Istanbuler Mitteilungen 12: 115–128.
Aslanapa, Oktay. 1994. “Diyarbakır’da Artuklu Sarayı.” III. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 7–9. Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi.
Ayboga, Ercan. 2017. "Destruction of the Old City (Suriçi) of Diyarbakır since 2015 and Its Current Status." In World Heritage Watch Report 2017, 109–111.
Beysanoğlu, Şevket. 1986. Anıtları ve Kitâbeleri İle Diyarbakır Tarihi: Birinci Cilt; Başlangıçtan Akkoyunlular'a Kadar. Ankara: Neyir Matbaası.
Boran, Ali. 2011. “Diyarbakır Kalesi.” In Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, edited by Irfan Yıldız, 77–122. Diyarbakır: T.C. Diyarbakır Valiliği.
Gabriel, Albert. 1940. Voyages archéologiques dans la Turquie orientale. Paris: E. de Boccard.
Gierlichs, Joachim. 2016. “A Victory Monument in the Name of Sultan Malik-Shah in Diyarbakir: Medieval Figural Reliefs Used for Political Propaganda?” Hadeeth ad-Dar 41: 9–15.
Grayson, A. Kirk. 1991. Assyrian Rulers of the Early First Millennium BC. Vol. 1, 1114–859 BC. Toronto: University of Toronto Press.
Korn, Lorenz. 2017. “The Artuqid Residence at Āmid (Diyarbakır).” In Central Periphery? Art, Culture and History of the Medieval Jazira (Northern Mesopotamia, 8th–15th centuries), edited by Lorenz Korn and Martina Müller-Wiener, 153–181. Wiesbaden: Reichert Verlag.
Lipinski, Edward. 2000. The Aramaeans: Their Ancient History, Culture, and Religion. Leuven: Peeters.
Öney, Sezin. 1992. Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Parla, Canan. 2005. “Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi.” ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi 22 (1): 57–84.
Rolfe, John C., trans. 1935. Ammianus Marcellinus. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Sauvager, Jean. 1940. “Inscriptions Arabes.” In Voyages archéologiques dans la Turquie orientale, by Albert Gabriel, 287–356. Paris: E. de Boccard.
Thackston, Wheeler M. 2001. Nasir-i Khusraw’s Book of Travels. Costa Mesa, CA: Mazda.
Top, Mehmet. 2011. “Diyarbakır Ulu Camii ve Müştemilatı.” In Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, edited by İrfan Yıldız, 185–226. Diyarbakır: T.C. Diyarbakır Valiliği.
Tuncer, Orhan Cezmi. 2012. Diyarbakır Surları. Ankara: T.C. Diyarbakır Valiliği.
Van Berchem, Max. 1907. "Arabische Inschriften aus Armenien und Diyarbekr." In Materialien zur älteren geschichte Armeniens und Mesopotamiens, by C. F. Lehmann-Haupt, 125–160 (1–36). Berlin: Weidmannsche Buchhandlung.
Van Berchem, Max, Josef Strzygowski, and Gertrude Bell. 1910. Amida. Heidelberg: Carl Winter’s Universitätsbuchhandlung.
Van Bruinessen, Martin, and Hendrik Boeschoten. 1988. Evliya Çelebi in Diyarbekr. Leiden: Brill.
Yinanç, Mükrimin Halil. 1991 [1965]. “Diyâr Bakr: Ottoman Period.” The Encyclopaedia of Islam. Vol. 2. Leiden: Brill.