Mardin

Mardin şehri, deniz seviyesinden yaklaşık 1200 m yüksekliğe (tabandan tepeye yaklaşık 600 m) ulaşan büyük bir tepe üzerine kuruludur. Şehir, tepenin eğimli güney tarafına yayılmıştır.1 Zirvedeki kale şehrin üst kısımlarından yaklaşık 100 metre yüksekliktedir ve yalnızca dik bir patika ile erişilebilir. Daha erken evrelerin izleri tespit edilmiş olsa da, kalenin mimarisi esas olarak 10. yüzyıldan kalmadır.

Eski şehir bir zamanlar bir taş duvarla çevriliydi, günümüzde ise bu surlar büyük ölçüde yıkılmıştır. Binalar, düz çatıları genellikle üstlerindeki teraslarla aynı seviyede olacak şekilde, yamaç üzerinde teraslanmıştır; evlerin yaşam alanları hep güneye ve ovaya bakacak şekilde tasarlanmıştır. Günümüzde 1. Cadde olarak adlandırılan ana cadde, şehrin kuzeybatı kapısı olan Diyarbakır Kapı'dan başlayarak doğuya doğru ilerler; Mardin'in en eski anıtlarının çoğu ve geleneksel ticaret merkezi bu cadde boyunca inşa edilmiştir. Şehir merkezinin doğusunda, 1. Cadde güneydoğuya döner, Savurkapı'ya (doğu kapısı) ilerler. Bu mevkiden kuzeydoğuya uzanan Hükümet Caddesi, 19. yüzyılın sonlarında bir yönetim merkezi olarak inşa edilmiştir (bkz. metnin devamı). Birçoğu kemerli (abbaras) olan ve bazıları çıkmaz sokaklarla biten dar, kıvrımlı sokaklar, kentsel sokak ağının özelliklerini yansıtır.

Mardin, camiler, medreseler, kiliseler, kervansaraylar ve hamamlar da dahil olmak üzere birçok tarihi bina ve anıtla doludur. Bu binaların çoğu, Mardin-Taş olarak bilinen pembeden sarıya ve kremsi beyaza değişen, bölgenin yerel kireçtaşından yapılmıştır (yakındaki Diyarbakır'da kullanılan geleneksel koyu bazalttan farklıdır). MAH Ekibinin 2015 yılında şehri ziyareti sırasında fotoğrafladığı bazı binalar burada tasvir edilmiştir.

Mardin'in en önemli anıtlarından biri şehir merkezine yakın olan Ulu Cami’dir. Doğu cephesinde bulunan bir yazıt (bir vergilendirme kararnamesi ile ilgilidir), ilk inşası için bir terminus ante quem sağlayan MS 1186 tarihlidir. Yapının kuzeydoğusundaki meşhur minare ile aynı zamanda inşa edilmiş olabilir. Bu minarenin üzerinde Artuklular dönemine ait 1176 tarihli bir kitabe bulunmaktadır.2 Burada pembe renkli yerel kireçtaşından kesme taşlardan kullanılmıştır. Kaidesi dikdörtgendir ve her iki tarafında Kufi kompozisyonlar bulunur. Kaidenin üstünde ve balkonun altında, dairesel gövdesi, süslemeli şeritlerle üç bölüme ayrılmıştır. Alt iki bandın kör nişlerine yine Kufi kompozisyonlarla bezeli damla biçimli ve yuvarlak madalyonlar yerleştirilmiştir. Küçük mukarnas balkonun üzerinde, gövde kör bir kemerle süslenmiş ve üzeri nervürlü bir kubbe ile örtülmüştür.

19. yüzyılın sonlarında şehrin mimari dokusuna eklemeler yapıldı. Bu yeni yapılar, işlevlerine göre üslup olarak değişmekle birlikte, genel olarak alışılmış yerel kireçtaşı ve geleneksel taş işçiliği teknikleri kullanılarak inşa edilmiştir. 1870-1890'larda, yerel Osmanlı yönetimi, Hükümet Caddesi merkezli yeni bürokratik-belediye yapılarına yer açmak için şehrin kuzeydoğusunun (Şehidiye Mahallesi) büyük bir bölümünü boşaltmıştır (örneğin bkz. Eski Hükümet Konağı).3 Yönetim ayrıca polis karakolu, hapishane, kışla ve okul da dahil olmak üzere, birçok belediye yapısına da sponsor olmuştur. Bunlar esas olarak, Tanzimat reformlarıyla bağlantılı olan geç Osmanlı, neoklasik tarzda inşa edilmiştir (bkz. “Tarihçe”).

19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında Mardin'de çeşitli konaklar inşa edilmiştir. Bu konutlardan biri de 1890-1891 yıllarında mimar Serkis Elyas Lole tarafından yapıldığı söylenen Şahtana Ailesi Evi'dir.4 Mardin konaklarının en büyüğü ve en lüksü olup, açık pembemsi-sarı rengindeki yerel kireçtaşından inşa edilmiştir. Güneyde bir çevre duvarı ile çevrilidir ve bir kapıdan iç avluya geçilir. Bu avlu hepsi iki katlı olan doğu, batı ve kuzey kanatlarla çevrilidir; her kanadın önünde tek katlı kemerli pasaj bulunur. Aşağı şehir ve güneydeki ovalık alanın manzarasına sahip büyük bir merdivenle, pasajın üzerinde devam eden terasa çıkılır (bkz. genel görünüş). Terası çevreleyen binanın kanatlarının her biri, yaşam alanlarına geçilen bir eyvan üzerindedir (bkz. genel görünüş). Cepheler kör kemerler ve zarif detaylı kabartmalar ve madalyonlarla bezenmiştir. Ev 1930'larda otel olarak hizmet vermiş ve daha sonra postaneye dönüştürülmüştür. Bugün binanın bazı bölümleri ziyarete açılmış ve bir kafeye dönüştürülmüştür.

Yakındaki Şehidiye Cami/Medresesi Artuklu dönemine aittir ancak birçok kez yenilenmiş ve genişletilmiştir.5 Bugünkü minaresi Serkis Lole tarafından tasarlanmış ve 1916–1917'de inşa edilmiştir. Minare, külliyenin güneybatı köşesinin çatısından, batı kanadı ile cami binasının birleştiği yerdedir. Dikdörtgen kaidesi, köşelerinde yuvarlak tepeli bir revakla çevrilidir. Dairesel şaft, ince geçmeli kolonnetler ve çeşitli dekoratif şerit ve silmelerle süslenmiştir. Alttaki dairesel balkon, ince konik braketlerle detaylandırılmıştır; üstteki çokgen balkonda ise daha ayrıntılı güneş ışınları ve bitkisel kabartmalar kullanılmıştır. Kulenin inişli çıkışlı torusları, hilal şeklinde bir alem ile taçlandırılmış üst kısımda birleşir.

Mardin, eski şehrin surlarının ötesine, çevredeki yamaçlara ve ovaya kadar yayılmıştır. Şehrin eteklerinde, Firdevs Kasrı da dahil olmak üzere birçok tarihi kır evi inşa edilmiştir. Modern dönemde kentsel yayılma özellikle kuzey/kuzeybatı yönünde olmuştur.

• 1. Çizimler için bkz. Gabriel 1940, şek. 2 ve 3.
• 2. Minarenin üst kısmı hasar nedeniyle 19. yüzyılda yeniden inşa edilmiştir.
• 3. Bu alanın bir diyagramı için bkz. Açıkyıldız-Şengül 2018, şek. 4.
• 4. Gabriel 1940, 41-43 ve şek. 33; Lole'ye yapılan atıf için bkz. Açıkyıldız-Şengül 2018b, 65-66'daki eleştirel tartışma.
• 5. Gabriel 1940, 27–28 şek. 19. Gabriel'in belirttiği gibi, 14. yüzyıl tarihçisi Katip Ferdi, inşaatı Malik Mansur Nasreddin Artuk Arslan'ın [el-Malik al-Mansur Nasr ad-Dīn] (h. 1203-1239) yönetimine tarihlendirir.