MEDIA CENTER FOR ART HISTORY, DEPARTMENT OF ART HISTORY AND ARCHAEOLOGY

Midyat

Alan Bilgisi

Midyat kenti, Türkiye'nin Mardin ilinde, şehir merkezinin yaklaşık 100 km kuzeydoğusunda konumlanır. Tur Abdin'in bir platosu üzerinde, alçak tepelerden oluşan bir arazinin ortasında kurulmuştur; Nisibis (Nusaybin) ile Hasankeyf arasındaki, kuzey-güney doğrultusundaki yolun Mardin ve Cizre arasındaki doğu-batı istikametindeki yolla kesiştiği kavşakta yer almaktadır. Günümüzde, birçok manastırı (Mor Evgin ve Mor Gabriel gibi) bulunan Tur Abdin bölgesinin merkezi olarak görülmektedir. Midyat kent tarihi ve mimarisi de tarihsel açıdan mühimdir. Yeni Assur döneminde yerleşimin başladığı düşünülen kent, orta çağ boyunca da kullanımda kalmış ve mevcut kentsel dokusunun genelini oluşturan geleneksel taş inşa teknikleri kullanılarak inşa edildiği 19. yüzyılda özellikle refaha ulaşmıştır.

Öne çıkanlar

Midyat’a Bakış

Midyat’tan Bina ve Sokak Görüntüleri

Bethel Kilisesi (“Protestan Kilisesi”)

Mor Sarbel

Cevat Paşa Cami

Bugünkü haliyle Midyat, kabaca doğu-batı ekseninde ve iki ucunda yoğunlaşan iki yerleşim alanıyla bilinir. Bu, doğudaki geleneksel Midyat kasabası ile batısındaki Estel kasabasının birleşmesinden dolayıdır. Modern, çok katlı binaların yükseldiği bir yolun çevrelediği eski Midyat kenti, organik bir üslupla planlanmıştır; çok sayıda kemerli geçitlerin (abbara) olduğu sokaklar dar ve dolambaçlıdır. Yerleşim yeri çok daha eski olmasına rağmen, günümüze ulaşan binalar esas olarak 19. yüzyıldan kalmadır. Evler genellikle teraslıdır ve doğrudan birbirine bitişiktirler, doğal eğimi takip eden yoğun bir kentsel doku oluştururlar. Binaların çoğu Mardin’den getirtilen yerel kireçtaşından yapılmıştır, ve güney doğrultusunda, aşağıdaki ovaya bakmaktadır.

MAH ekibi, 2015 yılındaki ziyareti esnasında Midyat'ın tarihi yapılarından bir kısmını belgelemiştir. Midyat, yakın zamana kadar ağırlıklı olarak Hristiyan bir nüfusa sahipti, bu nedenle eski şehir boyunca çok sayıda kilise kulesi görülmektedir. Merkeze en yakın olanlar Mort Şmuni (şehrin katedrali) ve Mor Barsavmo kiliseleridir. Her ikisi de orta çağa tarihlenmekle beraber 19. yüzyılın sonlarından bu yana, 1940'lardaki büyük bir yenileme de dahil olmak üzere, yeniden inşa edilmiştirler. Şehrin güneydoğu ucuna doğru Mar Philoksenos'un (Mor Aksanoya) kulesi daha belirgindir. Bu önemli kilise ilk olarak erken ortaçağ döneminde inşa edilmiştir. 1909'da Gertrude Bell yapının kalıntılarını fotoğraflamıştır;1 o zamandan beri yeniden inşa edilmiştir.

Kentteki diğer iki kilise de şehrin doğu sınırında yer almaktadır. İl merkezinin kuzeydoğusunda Yaldath Alaha/Bethil Kilisesi (“Protestan Kilisesi”) bulunur. Bu kilisenin inşası 1900'lerin başında, Birinci Dünya Savaşı öncesi Amerikalı misyonerler tarafından finanse edilmişti. Mor Aksanoya ile Bethil Kilisesi arasındaki Mar Sarbel, Midyat’taki diğer kiliselere göre nisbeten yenidir: II. Dünya Savaşı sonrası geleneksel inşaat teknikleri kullanılarak yapılmıştır. Şehirdeki birçok cami arasından Cevat Paşa Camii, Midyat'ın eski şehir merkezine en yakın olanıdır ve İkinci Dünya Savaşı sonrası inşa edilmiştir. Estel semtinde yapım tarihi daha eski camiler de bulunur.

Midyat’ta, birbirine yakın konumda inşa edilmiş, kervansaray tipinde iki bina bulunur: Hayvan Hanı ve 20. yüzyılın başlarında han olarak inşa edilen Gelüşke Hanı. 19. ve 20. yüzyılın başlarında, Birinci Dünya Savaşı'ndan önce, şehrin etrafında çok sayıda tarihi ev inşa edildi. Bu binalar son derece özenli taş işçiliğine ve dekoratif oymalara sahiptir. Örnek olarak günümüzde şehrin kültür merkezi olarak hizmet veren bina (Midyat Çevre Kültür Evi) incelenebilir. Betonarme modern yapılar Midyat'ın tarihi yerleşimini çevrelemektedir (bkz. Midyat’a bakış).

  • 1. Bell ve Mundell Mango 1982, lev. 169-175; ayrıca bkz. s. 19–20, 51 ve 131.

“Tanım ve İkonografi” genel kaynakları: Sinclair 1989, 315–317; Hollerweger v.d. 1999, 94-107; Yanmaz 2001; Dalkılıç 2012.

Midyat’ta yerleşim Yeni Assur İmparatorluğu dönemine tarihlenir. Çivi yazılı yazıtlardan bilinen yer adı Matiāte, Midyat olarak tanımlanmıştır.1 II. Assurnasirpal'in bir yazıtında, bölgedeki seferleri sırasında (MÖ 879) kentin ele geçirilildiği ve buraya kendisinin yazılı bir anıt diktiği (günümüzde kayıptır) belirtilmektedir.2 Bunun dışında, Midyat'ın antik çağdaki tarihi hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmemektedir, çünkü bölgede arkeolojik kazı yapılmamıştır. Orta çağ boyunca tarihi de bir o kadar bilinmezlik içerir. Esas olarak Geç Antik Çağ ile MS 15. yüzyıl arasındaki dini kaynaklardan bilgi edinilir.3

Midyat, Osmanlı döneminde Mardin sancağı içinde bir kaza merkezi haline gelmiştir. 19. yüzyılın ortalarında Midyat'tan geçen seyyahlar, yaklaşık 450 ailelik bir nüfusu ve küçük, taştan yapılmış evlerden oluşan bir yerleşimi anlatırlar.4 Kentte, Midyat, Mardin ve çevre ilçelerde faaliyet gösteren duvar ustaları için okul bulunmaktaydı.5 19. yüzyılın sonlarında Midyat çevresinde bir yapılaşma yaşanmıştır. 1890’lı yıllarda nüfus kabaca 6.000 kişiye yükselmiştir; kentte bir belediye binası ve yaşayanların zenginliğini gösteren çok sayıda malikane vardır.

Tarihinin büyük bir bölümünde Midyat'ın nüfusu ağırlıklı olarak Hristiyandı; çoğunluğu Yakubi mezhebinden olmakla beraber diğer gruplar da aktifti. Kent 14. yüzyılda bir piskoposluk olarak adlandırılmıştır. Osmanlı dönemi boyunca, Müslüman topluluk yakınlardaki Estel'de yaşamıştır. Midyat, Birinci Dünya Savaşı yıllarında bölgede yaşanan çatışmalardan büyük zarar görmüştür; çok sayıda insan hayatını kaybetmiş ve tarihi yapılar yıkıma uğramıştır. Kentte yeniden yapılanma 1930'larda başlamıştır. Modern yapılar da ortaya çıkmaya başlasa da, birçok yapı geleneksel yöntemlerle yeniden inşa edilmiştir. İkinci Dünya Savaşı'ndan kısa bir süre sonra Midyat ve Estel tek bir belediyede birleştirildi. Kentin Hıristiyan nüfusu, 1970'lerin sonlarından itibaren artan göçle birlikte, 20. yüzyıl boyunca kademeli olarak azaldı; ancak Midyat, yakınındaki Mor Gabriel ile birlikte, hala Tur Abdin'in Yakubi piskoposluğunun merkezidir. Yaklaşık 50.000 kişilik nüfusa ev sahipliği yapan kent, bölgede ilçe olarak hizmet verir.

  • 1. Bu yer ismi Assurnasirpal II ve Şalmaneser III'ün kraliyet yazıtlarında bulunur; bkz. Radner 2006, 291.
  • 2. Bu askeri seferden, Nimrud'daki Ninurta tapınağının duvarlarında ve tabanlarında, iki bağımsız dikilitaş üzerinde, aynı tapınağın girişine dikilmiş olan 'Nimrud Monoliti'nde ve aynı zamanda Yukarı Dicle'de Kurkh/Üçtepe'de keşfedilen “Kurkh Monoliti”nde de bahsedilmektedir (Radner 2006, 287).
  • 3. Bkz. Takahashi 2011.
  • 4. Badger 1852 (1), 54–56.
  • 5. Bkz. Tomas Çerme, “Taşçılık zanaatı ve yapıyla Mardin şehri,” Tarih ve Toplum 200 (2000): 15–18.

“Tarihçe” genel kaynakları: Cuinet 1891, 514–516; Anschütz 1975, 181-182; Hollerweger v.d. 1999, 94-107; Radner 2006.

Midyat, yakınındaki Mardin’in aksine, erken dönem gezginleri tarafından sık ziyaret edilmemiştir. En detaylı kayıt, 1840’larda Midyat'ta bir gün geçiren George Percy Badger’a aittir.1 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında Tur Abdin bölgesine ait araştırmalar Midyat'ın topografyası ve anıtları hakkında daha detaylı bilgiler içermeye başlamıştır; özellikle, Gertrude Bell 1909 tarihli ziyareti esnasında Midyat’ın tarihi kiliselerini fotoğraflamıştır (günümüzde yoğun restorasyon geçirmiş Mar Filoksenos'un ortaçağ kalıntıları da fotoğraflanmıştır).2

  • 1. Badger (1), 54–56.
  • 2. Bell ve Mundell Mango 1982, 19–20, 51 ve 131, pls. 169-175; ayrıca bkz. Socin 1881, 256–258.

Anschütz, Helga. 1975. “Einige Ortschaften des Tur ‘Abdin im sudösten der Türkei als Beispiele gegenwärtiger und historischer Bedeutung.” Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Suppl. 3 (1): 179–193.

Badger, George Percy. 1852. The Nestorians and Their Rituals. 2 vols. London: J. Masters.

Bell, Gertrude, and Marlia Mundell Mango. 1982. The Churches and Monasteries of the Tur ‘Abdin. London: Pindar. Reprint, with new preface, notes, and catalogues, of Gertrude Bell’s The Churches and Monasteries of the Tur ‘Abdin (1910) and Churches and Monasteries the Tur ‘Abdin and Neighboring Districts (1913).

Dalkılıç, Neslihan. 2012. “The Architectural Analysis of Traditional Houses of Midyat-Mardin, Turkey.” International Journal of Academic Research 4 (2): 10–31.

Hollerweger, Hans, et. al. 1999. Turabdin: Living Cultural Heritage. Linz: Freunde des Tur Abdin.

Radner, Karen. 2006. “How to Reach the Upper Tigris: The Route through the Tūr ‘Abdīn.” State Archives of Assyria Bulletin 25: 273–305.

Sinclair, Thomas A. 1989. Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey. Vol. 3. London.

Socin, Albert. 1881. “Zur Geographie des Tur ‘Abdīn.” Zeitschrift für Deutsche Morgenländische Gesellschaft 35: 237–269.

Takahashi, Hidemi. 2011. “Midyat.” In Gorgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage: Electronic Edition, edited by Sebastian P. Brock, Aaron M. Butts, George A. Kiraz and Lucas Van Rompay. https://gedsh.bethmardutho.org/Midyat.

Yanmaz, Sezin. 2001. “Bir tasarım objesi olarak geleneksel Midyat evi.” Ph.D. Diss., Istanbul Technical University [in Turkish].

İçerik
Matthew Peebles (2020)