میدیات

وا دەردەکەوێت کە شاری میدیات لە سەردەمانی ئیمپراتۆریەتی ئاشوری نوێوە خەڵکی تێدا نیشتەجێ بوبێت. ئەم شارە لە ناوی شوێنی هەڵکۆڵراوە بزماریەکاندا وەکو ماتیاتێ ناسێندراوە.1 هەڵکۆڵینێکی ئاشورناسیرپاڵی دووەم، کە پادشایەکی ئاشوریەکان بووە، ئەوە دەردەخات کە لە کاتی هێرشەکانیدا لەم هەرێمەدا ( لە ساڵی 879ی پێش زاین)، شارەکە کەوتووە و ئەم پادشایە مۆنۆمێنتێکی هەڵکۆڵراوی لەم شوێنەدا دروستکردووە (بەڵام ئێستا شوێنەکەی نازانرێت).2 بەدەر لەمە، هیچ شتێك لە مێژووی میدیات نازانرێت لە مێژووی کۆندا چونکە هیچ کنەو هەڵکۆڵینێکی شوینەوارناسیش لەم شوێنەدا نەکراوە. مێژووی ئەم شارە لە سەدەکانی ناوینیشدا هەر بە هەمان شێوە نادیارە، زۆربەی ئەوەی لەسەر ئەم شارە دەزانرێت، تەنها لەڕێگەی سەرچاوە پچڕ پچرەکانی کڵێساکانەوەیە لەماوەکانی نێوان کۆتاییەکانی پێش سەدەکانی ناوینەوە بۆ سەدەی پانزەهەمی زاینی.3

لە سەردەمی عوسمانیەکاندا، میدیات بوو بە قەزایەکی سەر بە لیوا (سەنجاق) ی ماردین. ئەو گەشتیارانەی کە لە ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەهەمی زاینیدا بە میدیاتدا تێپەڕیون، وەسفی ئەم شارەیان بە شارێك کردووە کە نزیکەی 450 خێزانی لێدەژی، و شوێنێکی نیشتەجێبوونی بچوکە، و خانوەکانی لە بەرد دروستکراون.4 ئەم شارە قوتابخانەیەکی لێبوو تایبەت بە بەردتاشین، و بەردتاشەکانی ئەم قوتابخانەیە چالاك بوون لە میدیات، و ماردین، و شارە نزیکەکانی تر.5 ئاشکرایە کە دواتر هەر لە سەدەی نۆزدەهەمدا، زۆر بە خێرایی، کۆمەڵێك بینای زۆر لە میدیات دروستکران. ساڵی 1890 دا، ژمارەی دانیشتوانی شارەکە، بە نزیکەیی، زیادی کردبوو بۆ 6000 کەس- و هۆڵێکی گەورە و چەندین کۆشکی تێدابوو بۆ نیشاندانی پێگەی سامان و دەوڵەمەندی زۆرێك لە دانیشتوانی شارەکە.     

لە زۆربەی مێژووی شارەکەدا، دانیشتوانی میدیات زۆرینەیان مەسیحی بوون، و زۆرینەی ئەم مەسیحیانە سەر بە کڵێسای مەسیحی یەعقوبیەکان بوون، بەڵام گروپەکانی تریش هەر چالاك بوون. لە سەدەی چواردەهەمدا، وەك ناوچەیەك لە بەڕێوەبردنی کڵێساکانی مەسیحیدا ناونراوە. لە سەردەمانی عوسمانیەکاندا، موسڵمانەکان لە نزیکی ئەستێل دەژیان. شاری میدیات کاولکاری زۆری بەسەرداهات لە ململانێی ساڵانی سەردەمانی جەنگی یەکەمی جیهان. زۆرێك لە دانیشتوانەکەی گیانیان لە دەستدا و بینا مێژووییەکانی خاپورکران. لە ساڵانی 1930کاندا، بنیاتنانەوە دەستیپێکردەوە. زۆر لە بینا گەورەکانی بە بەکارهێنانی میتۆدە نەریتیەکان دروستکرانەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دروستکردنی بینای مۆدێرنەکانیش دەستیان بە دەرکەوتن کرد. ماوەیەکی کەم لە پاش جەنگی دووەمی جیهان، میدیات و ئەستێل بوون بە یەك شارەوانی. دانیشتوانە مەسیحیەکانی شارەکە، ووردە ووردە ژمارەیان ڕووی لە کەمی کرد لە سەدەی بیستەمدا. لە ساڵانی 1970ەکاندا، کۆچکردنی مەسیحیەکان لەم شارە گەیشتە ترۆپك. بەڵام هێشتا میدیات وەکو ناوەندی مەسیحیە یەعقوبیەکانی تورابدین ماوەتەوە، ڕۆڵی ئەم شارە هێشتا بەقەد رۆڵی مۆر گابریێل نزیکی بە بایەخە. شارەکە، کە ژمارەی دانیشتوانەکەی 50،000 کەسە، ناوەندی بەڕێوەربردنی هەرێمیە (ئیلچە).

• 1. ووردتر، ئەم ناوە لە هەڵکۆڵینە شاهانەییەکانی ئاشورناسیرپالی دووەم و شلمناسری سێیەم دۆزراوەتەوە؛ سەیری Radner 2006, 291 بکە.
• 2. ئەم هێرشە لە تابلۆی ڕووداوە گرنگەکان 'Annals' دا هەڵکۆڵراوە لەسەر دیوار و سەر زەمینی پەرستگای نینورتا لە نەمرود، لەسەر دوو تابلۆی قوڕین، پەیکەری بەردینی نەمرود 'نەمرود مۆنۆلیس' لەبەردەم دەروازەی هەمان پەرستگا دانرابوو لەگەڵ 'کۆرخی مۆنۆلیس' کە لە بەشی سەرەوەی ڕووباری دیجلە لە کۆرخ دۆزراوەتەوە (Radner 2006, 287).
• 3. سەیری esp. Takahashi 2011 بکە.
• 4. Badger 1852 (1), 54–56
• 5. سەیری Tomas Çerme, “Taşçılık zanaatı ve mimarisiyle Mardin şehri,” Tarih ve Toplum 200 (2000): 15–18 بکە.